ordowik
 
Encyklopedia PWN
ordowik,
drugi okres (jednostka geochronologiczna) ery paleozoicznej, trwający od ok. 490 do ok. 440 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna), obejmujący powstałe w tym czasie skały.
System ordowiku został po raz pierwszy wyróżniony 1879 przez Ch. Lapwortha w północnej Walii, zatwierdzony formalnie 1960 przez XXI Międzynarodowy Kongres Geologiczny w Kopenhadze; nazwa pochodzi od Ordovices — łacińskiej nazwy plemienia zamieszkującego niegdyś tereny dzisiejszej Walii; system ordowiku dzieli się na 3 oddziały: ordowik dolny, środkowy i górny; w kategorii jednostek geochronologicznych odpowiadają im 3 epoki: ordowik wczesny, środkowy i późny. Formalny podział na mniejsze jednostki stratygraficzne jest opracowywany i nie został jeszcze w całości zatwierdzony. W Polsce powszechnie przyjęto podział ordowiku na 6 pięter, wzorowanych na podziale brytyjskim, w ordowiku dolnym są to tremadok i arenig, w ordowiku środkowym — lanwirn i landeil, w ordowiku górnym — karadok i aszgil.
Procesy geologiczne. Rozmieszczenie kontynentów w ordowiku nie odbiegało od ich układu kambryjskiego, z tym że rozległy kontynent Gondwany rozciągał się od równika po biegun południowy, a Baltica ze swego kambryjskiego położenia w strefach umiarkowanych półkuli południowej przemieszczała się w ordowiku ku równikowi. We wczesnym ordowiku ocean Japetus osiągnął maksymalną szerokość ok. 5 tysięcy km, po czym zaczął się zwężać wraz z przesuwaniem się Baltiki oraz środkowej i południowej części Wielkiej Brytanii ku Laurencji, ulegając likwidacji na początku dewonu. Zwężaniu się oceanu Japetus towarzyszyło powstawanie stref subdukcji wzdłuż krawędzi Laurencji i Baltiki oraz środkowej i południowej części Wysp Brytyjskich. Aktywność stref subdukcji i kolizje z powstałymi łukami magmowymi (wulkanicznymi) spowodowały na przełomie kambru i ordowiku fałdowania i wypiętrzenie starszych utworów w kilku fazach orogenezy kaledońskiej. Z aktywnością stref subdukcji są związane również powstałe w ordowiku na terenie obecnej środkowej Wielkiej Brytanii pokrywy skał wulkanicznych o dużej miąższości. Zwężaniu się oceanu Japetus towarzyszyły ruchy tektoniczne na pograniczu ordowiku i syluru (faza takońska orogenezy kaledońskiej), które doprowadziły do sfałdowania fragmentu Appalachów. Na ordowik przypada najwyższy poziom oceanu światowego w całym paleozoiku. W rozległych płytkich morzach szelfowych wykształciły się różnorodne skały okruchowe i węglanowe. W końcu ordowiku na całej kuli ziemskiej zaznaczyły się wpływy lądolodu powstałego na półkuli południowej — wystąpiło globalne obniżenie poziomu morza, obniżenie temperatury oceanu światowego i zmiany w świecie organicznym.
Świat roślinny i zwierzęcy. W ordowiku, podobnie jak w kambrze, powstawało dużo mniej niż w proterozoiku stromatolitów, głównie na skutek pojawienia się znacznej ilości organizmów żerujących na tych rozległych matach glonowych na dnie płytkich mórz. Prawdopodobnie w późnym ordowiku w wilgotnych środowiskach lądowych pojawiły się pierwsze rośliny wielokomórkowe. Duży udział w ekosystemach ówczesnych mórz zajmowały trylobity, choć ich liczebność i stopień zróżnicowania nigdy nie były tak znaczne, jak w kambrze. Szczególnie ważne znaczenie stratygraficzne zyskały, żyjące już od kambru, ramienionogi zawiasowe, graptolity i konodonty (należące do wymarłej grupy strunowców); graptolity były najliczniejszymi organizmami w morzach ordowickich i sylurskich; ich szczątki stanowią powszechnie występujące skamieniałości w skałach ilastych, zwanych łupkami graptolitowymi; zarówno skamieniałości graptolitów, jak i konodontów, ze względu na szybko postępującą ewolucję tych organizmów i ich znaczne rozprzestrzenienie należą do dobrych skamieniałości przewodnich ordowiku i syluru. Ważnymi organizmami żyjącymi na dnie ówczesnych płytkich mórz były koralowce czteropromienne oraz spokrewnione z nimi tabulaty; wraz ze stromatoporami tworzyły konstrukcje pojawiających się w ordowiku, a powszechnych w sylurze i dewonie, budowli węglanowych zbliżonych do raf. W ordowiku nastąpił też intensywny rozwój przedstawicieli szkarłupni, np. liliowców. Znaczną rolę jako drapieżniki odgrywały w ordowiku łodziki o prostych muszlach, osiągające niekiedy ogromne rozmiary (długość do 9 m). Pod koniec ordowiku kryzys faunistyczny, związany ze zlodowaceniami na Gondwanie, spowodował zubożenie ekosystemów ówczesnych mórz i oceanów (wymieranie szczepów); wymarło ok. 100 rodzin organizmów morskich; znacznemu zubożeniu uległy też trylobity, łodziki, ramienionogi i liliowce.
Skały. W płytkich morzach stref umiarkowanych w ordowiku gromadziły się skały okruchowe, tj. piaskowce i mułowce. W cieplejszych strefach klimatycznych ustąpiły one miejsca skałom węglanowym — wapieniom i dolomitom, które od połowy ordowiku miały często postać budowli węglanowych podobnych do raf. W środowiskach otwartego szelfu dominowały skały ilaste (najpowszechniejsze — łupki graptolitowe), w głębokich strefach oceanów gromadziły się skały okruchowe o barwach ciemnych, zwykle iłowce i mułowce. Z ordowiku są znane również magmowe skały wulkaniczne, głównie andezyty, których powstanie przypisuje się aktywności stref subdukcji wokół oceanu Japetus. Zlodowacenie na obszarze Gondwany u schyłku ordowiku i uwięzienie znacznych ilości wód oceanu światowego w lądolodzie spowodowało ochłodzenie wód na dużym obszarze kuli ziemskiej i związany z tym zanik sedymentacji węglanowej oraz wyraźne spłycenie środowisk sedymentacji; powstałe wówczas skały to przede wszystkim piaskowce i mułowce, ze specyficznym zespołem skamieniałości zimnolubnych ramienionogów i trylobitów, zwanymi zespołem Hirnantia (nazwa pochodzi od nazwy jednego z ramienionogów występujących w tym zespole).
W Polsce skały ordowiku są znane z Gór Świętokrzyskich, z głębokich wierceń w północno-wschodniej części kraju oraz z izolowanych odsłonięć w Sudetach; mają one zwykle niewielkie miąższości, ok. 100–150 m. Najpełniejsze profile tych skał odsłaniają się w Górach Świętokrzyskich; są to w niższej części profilu zlepieńce i piaskowce, w części środkowej — skały węglanowe (w tym wapienie z Mójczy) oraz w najwyższej części — mułowce i iłowce, z zespołem Hirnantia. W północno-wschodniej Polsce wśród osadów ordowiku dominują skały węglanowe, w górnej części profilu pojawiają się także skały okruchowe z zespołem Hirnantia.
Anna Żylińska
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia