wymieranie szczepów

wymieranie szczepów,

biol. proces zmniejszania się liczebności wszystkich populacji prowadzący do wygaśnięcia poszczególnych gatunków i złożonych z nich większych grup (czyli wyższych taksonów).

Wymieranie gatunków zachodzi w ewolucji przeważającej większości szczepów (kladów) za wyjątkiem szczepów reprezentowanych przez żyjące skamieniałości i jest ono ekologiczną konsekwencją powstawania nowych gatunków (specjacja). Jednak okresowo w historii biosfery tempo wymierania w wielu szczepach znacznie przewyższa tempo różnicowania i wtedy zachodzi wymieranie masowe. Zidentyfikowano 5 największych epizodów masowego wymierania szczepów: 1) Późnoordowickie, które zaznaczyło się wśród graptolitów, konodontów (Conodontia, gromada strunowców), jak również ramienionogów i trylobitów. 2) Późnodewońskie na granicy pięter franu i famenu, kiedy zniknęły prawie całkowicie rafy stromatoporoidowe i wraz z nimi liczne stromatoporoidy (specyficzne gąbki), mszywioły i korale czteropromienne (rugozy) i wymarła większość trylobitów, wielkoraków (przeżyły tylko słodkowodne), konodontów, bezszczękowców (tzn. wszystkie opancerzone, czyli ostrakodermy, przeżyły tylko nieliczne bez pancerza, m.in. przodkowie dzisiejszych minogów), plakodermów (do karbonu przeżyły 1–2 rodzaje) i mięśniopłetwych. Całkowicie wymarły tentakulity (Tentaculita, gromada bezkręgowców morskich) i pokrewne grupy (razem ujmowane jako Cricoconarida, czyli Coniconchia) i prażarłacze (Cladoselachida). 3) Końcowopermskie, najsilniejszy w historii Ziemi kryzys życia w morzach, w którym wyginęły rafy gąbkowe i przeważająca większość gatunków bentosowych. W morzach wymarły wtedy całkowicie korale czteropromienne, tabulaty, akantody oraz liczne szczepy otwornic (m.in. fuzuliny), gąbek wapiennych, mszywiołów, ramienionogów, szkarłupni, amonitów (goniatyty), ślimaków, a nawet stosunkowo odpornych na kryzysy małży. Na lądach wymarła większość kordaitów i paprocionasiennych, a także płazów (6 z 9 rodzin) oraz dwie rodziny gadów anapsydalnych (Pareiasauridae i Millerettidae), gorgonopsy i szybujące Weigeltisauridae. 4) Końcowotriasowe, kiedy w morzach wymarły konularie (Conulata, gromada bezkręgowców), konodonty, notozaury, plakodonty, prawie wszystkie amonity (przeżył tylko jeden rodzaj), a także liczne organizmy rafowe, szczególnie korale sześciopromienne, małże (połowa rodzajów), ślimaki i ramienionogi. Na lądach wymarły niektóre rodziny paprocionasiennych i liczne grupy pierwotnych owadów, labiryntodonty, terapsydy, pierwotne archozaury (do niedawna znane jako tekodonty) i pokrewne archozauromorfy, w tym roślinożerne rynchozaury. 5) Kredowo-trzeciorzędowe (K-T), kiedy wymarły wyspecjalizowane grupy małży (rudysty i inoceramy), amonity, belemnity, plezjozaury, mozazaury i dinozaury (oczywiście z wyjątkiem ich ptasich potomków), natomiast pterozaury wymarły już wcześniej, przed końcem kredy. Przyczyny wzmożonego wymierania upatrywane są w zmianach klimatu i składu gazów w atmosferze i wodach oraz związanych z tym zmianach, szczególnie obniżeniu poziomu morza, które towarzyszyło czterem z pięciu największych epizodów wymierania szczepów (a tylko w końcu permu dominowała transgresja). Zmiany te z kolei mogły być wyzwolone wyłącznie przez czynniki ziemskie, jak pewno w przypadku wymierania późnoordowickiego, albo głównie pozaziemskie, szczególnie przez uderzenie bolidów, jak w przypadku wymierania K-T, a być może także późnodewońskiego. Zmiany te działały na organizmy bezpośrednio, jak również poprzez zaburzenie równowagi w biocenozach, szczególnie w wyniku wędrówek zwierząt lądowych umożliwionych przez regresję morza i prowadzących do nagłego pojawiania się nowych drapieżników i konkurentów.