katastrofizm

katastrofizm

[gr. katastrophḗ ‘punkt zwrotny’],

teorie geologiczne, szczególnie popularne w 1. połowie XIX w., zakładające, że w historii Ziemi miały miejsce gwałtowne wydarzenia (zalewy morskie, trzęsienia ziemi, zlodowacenia itp.), które ogarniały swym zasięgiem znaczną część lub nawet całość planety i miały wielki wpływ na losy życia na Ziemi.

Katastrofizm łączy się z nazwiskiem francuskiego biologa, G. Cuviera, który szczególną rolę przypisywał wielkim morskim transgresjom i regresjom; stwierdziwszy, że katastrofy te przynoszą często ze sobą znaczne zmiany w tzw. zapisie paleontologicznym Cuvier stworzył teorię, wedle której rozwój życia odbywał się skokowo, tak że po każdym długotrwałym okresie spokoju przychodziły nagłe zmiany spowodowane katastrofą; Cuvier nie twierdził wprost, że katastrofy niszczyły każdorazowo całą biosferę, ani że nowe gatunki były tworzone z niczego, choć taką wykładnię jego poglądów sugerowano wielokrotnie; raczej odwoływał się do wielkich migracji z terenów nie objętych katastrofą na obszary uprzednio zalane przez morza. Poglądy katastroficzne zostały sformalizowane i rozwinięte przez jego ucznia, A. d’Orbigny’ego, który uznawał istnienie 27 katastrof w dziejach Ziemi (częściowo pokrywających się z granicami dzisiejszych okresów geologicznych), przypisywał im znacznie bardziej globalny charakter i sugerował istnienie po każdej katastrofie nowego aktu stwórczego. Do wybitnych przedstawicieli teorii katastofizmu trzeba też zaliczyć W. Bucklanda i L. Agassiza, którzy za ważną przyczynę katastrof w dziejach Ziemi uznawali zlodowacenia (Agassiz jako pierwszy udowodnił istnienie czwartorzędowej epoki lodowej). Były liczne próby uzgodnienia koncepcji katastrofizmu z biblijnym podaniem o potopie, jednak związek katastrofizmu z kreacjonizmem i dyluwializmem nie jest konieczny. Katastrofizm przyczynił się do utwierdzenia przekonania o kierunkowych zmianach w historii życia, choć odrzucał możliwość, by zmiany te miały charakter powolny i ciągły. Teoria uniformitaryzmu (aktualizm geologiczny) Ch. Lyella była reakcją na katastrofizm, gdyż odrzucała rolę gwałtownych wydarzeń (tak geologicznych, jak i ewolucyjnych) w dziejach Ziemi. Również ewolucjonizm Ch.R. Darwina i A.R. Wallace’a (darwinizm) silnie podkreślał powolny charakter przemian, w tym także geologicznych (gradualizm). W ostatnich czasach notuje się silny wzrost zainteresowania geologów i ewolucjonistów zjawiskami o charakterze katastrof, zwłaszcza kolizjami Ziemi z ciałami kosmicznymi, w związku z problemem wymierania szczepów. Stąd też niekiedy mówi się nawet o dzisiejszym neokatastrofizmie w geologii.

Marcin Ryszkiewicz