lamarkizm
 
Encyklopedia PWN
lamarkizm,
biol. pierwszy całościowy, naukowy system ewolucyjny stworzony przez francuskiego biologa J.B. de Monet de Lamarcka (Filozofia zoologii 1809, wydanie polskie 1960).
W swych poglądach ewolucyjnych Lamarck wyszedł od zbudowania systemu naturalnej klasyfikacji zwierząt, w którym 14 wyróżnionych gromad daje się ułożyć w szereg lub drabinę o rosnącej doskonałości budowy (od wymoczków do ssaków). Ten ciąg miał odzwierciedlać naturalną tendencję wszystkich organizmów do doskonalenia się. Zdaniem Lamarcka w przyrodzie dokonują się ciągłe przejścia między stopniami organizacji, a wyróżnianie wszelkich jednostek taksonomicznych ma charakter arbitralny. Realnie istnieją tylko osobniki, których aktywność, potrzeby i odczucia, wywołane przez środowisko zewnętrzne i przepływ fluidów wewnątrz organizmu, prowadzą do przystosowawczych zmian behawioralnych, a później anatomicznych, dziedziczonych przez potomstwo i utrwalających się w liniach rozwojowych. Przekształcenia ewolucyjne dokonują się więc pod wpływem 2 niezależnych, a nawet sprzecznych sił — właściwego wszystkim żywym istotom dążenia do doskonałości i reakcji organizmów na stale zmieniające się wpływy środowiska, powodujące powstawanie niezliczonych ras i gatunków. Wpływ środowiska u różnych istot przejawia się różnie — u roślin jest on bezpośredni, u wyższych zwierząt, obdarzonych czuciem, pośredni — poprzez układ nerwowy i zachowania. Przekształcenia narządów o zasadniczym znaczeniu, jak układ nerwowy, oddechowy, trawienny itp., a także wszelkie podstawowe przemiany (np. z oddychania skrzelami do oddychania płucami) zachodzą jednak pod wpływem czynników wewnętrznych, np. ruchu fluidów. Wszystkie te procesy są powolne (Lamarck odrzucał wszelkie „skoki” w przyrodzie, stąd jego długotrwały spór z katastrofizmem), ale, działając kumulatywnie, przez dziedziczenie cech nabytych prowadzą z czasem do przechodzenia jednych gatunków w drugie. Organizmy najprostsze, jak wymoczki czy polipy, powstają według jego teorii stale z materii nieożywionej, na drodze samorództwa; inne wywodzą się z nich na drodze ewolucji (transmutacji według ówczesnej terminologii). Wymieranie gatunków, zwłaszcza wysoko uorganizowanych, jest trudne do wyjaśnienia na gruncie lamarkizmu; Lamarck w ogóle odrzucał pojęcie wymierania gatunków i postulował, że tzw. gatunki wygasłe mogły przetrwać niezauważone, np. na dnie oceanów, a odkrycie i udokumentowanie pierwszych gatunków bezsprzecznie wymarłych (np. mamutów syberyjskich) stanowiło poważne wyzwanie dla jego tez. Tezy Lamarcka nie znalazły z początku, poza Francją, uznania, a w przyjęciu teorii ewolucji Ch. Darwina jego dzieło nie odegrało większej roli. Natomiast w 2. połowie XIX i na początku XX w. pojawiło się wiele koncepcji krytycznych wobec teorii doboru naturalnego, które odwoływały się do Lamarcka, a zwłaszcza do jego przekonania o dziedziczeniu cech nabytych. Te liczne, nie zawsze spójne i wzajemnie skłócone nurty ujmuje się wspólną nazwą neolamarkizmu. Wśród nich wyróżnia się prąd zwany mechanolamarkizmem, który traktował ewolucję organizmów jako efekt ich fizykochemicznej struktury i bezpośredniego wpływu środowiska na ewolucję (T. Eimer), i tzw. psycholamarkizm (E. Cope), upatrujący w świadomości ważną, a nawet pierwotną wobec życia rolę. Większość neolamarkistów głosiła poglądy zbliżone do ortogenezy. Lamarkizm nie stworzył spójnej doktryny, a jego podstawowe założenia nie znalazły potwierdzenia empirycznego.
Marcin Ryszkiewicz
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia