manufaktura
forma produkcji przemysłowej oparta na podziale pracy i technice ręcznej.
[łac.],
manufaktura
Encyklopedia PWN
manufaktury powstawały obok i zamiast drobnych warsztatów rzemieślniczych i łączyły rzemieślników jednej lub różnych specjalności; dzieliły się na rozproszone — w postaci małych warsztatów podlegających jednemu kierownictwu (zbliżone do nakładczego systemu) oraz scentralizowane — skupiające robotników w jednym miejscu. Pierwsze manufaktury włókiennicze powstały w XIII–XIV w. we Flandrii (Gandawa, Brugia, Ypres) i we Włoszech (głównie Siena, Florencja); w XV w. manufaktury włókiennicze powstawały w południowych Niemczech, wkrótce potem we Francji i Anglii; z przemysłu tkackiego system manufaktur przenosił się stopniowo na inne gałęzie produkcji, przede wszystkim metalurgię (gdzie wprowadzenie wielkich pieców stworzyło konieczność kooperacji znacznej liczby robotników), przemysłu metalowego i wyrobów luksusowych; w XVII i XVIII w. produkcja manufakturowa objęła dalsze przemysły, lecz nigdzie nie wyparła całkowicie rzemiosła.
W Polsce pierwsze zakłady wytwórcze zbliżone do manufaktur, zatrudniające znaczną liczbę pracowników, powstały u schyłku XVI w. — m.in. kuźnice żelaza w Małopolsce, zakłady metalowe w Gdańsku, oraz w 1. połowie XVII w. — m.in. zakłady hutnicze Caccich w Bobrzy, M. Wolskiego w Pankach i Łaźcu, J. Gibboniego w Samsonowie, zakłady sukiennicze i farbiarskie N. Bacarallego we Wschowie, wełniane S. Koniecpolskiego w Brodach; po upadku w 2. połowie XVII w., rozkwit manufaktur na ziemiach polskich (głównie na wschodzie kraju) w 2. połowie XVIII w., zwłaszcza manufaktur magnackich, królewskich i mieszczańskich; największe: kompleks manufaktur A. Tyzenhauza w ekonomii grodzieńskiej (Horodnica, Łosośna), manufaktury tkackie w Brodach, Buczaczu, Łowiczu, Nieświeżu, Skierniewicach, Słucku i Warszawie, szklane w Urzeczu, Nalibokach, farfurnie w Belwederze, Korcu i Telechanach; niektóre spośród nich, głównie magnackie, oprócz robotników najemnych (często fachowców zagranicznych) zatrudniały chłopów pańszczyźnianych. Większość manufaktur w Rzeczypospolitej upadła w końcu XVIII w.; zakładane w 1. połowie XIX w. w większości przekształciły się w fabryki.
