koło
 
Encyklopedia PWN
koło,
techn. nazwa różnych elementów w kształcie brył obrotowych lub zbliżonym, o rozmaitej budowie i różnym, zależnie od przeznaczenia, ukształtowaniu obrzeży;
stanowi element roboczy wielu urządzeń (pojazdów, maszyn) wykorzystujących ruch obrotowy lub służących do przenoszenia tego ruchu. Podstawą funkcjonowania stosowanego w pojazdach koła jezdnego jest znikomość tarcia tocznego w porównaniu z tarciem ślizgowym (co pozwala na znaczną redukcję siły pociągowej).
Wynalazek koła uważa się powszechnie za jeden z najdonioślejszych w dziejach. Pod koniec paleolitu człowiek zaczął posługiwać się ruchem rąk w celu nadania ruchu obrotowego przedmiotom, np. podczas wiercenia (stosowanego również w neolicie przy nieceniu ognia); być może już ok. 6000 p.n.e. używał on przy przędzeniu wrzeciona; w późnym neolicie człowiek przetaczał głazy na podkładanych pod nie ogołoconych z gałęzi pniach drzewnych, tzw. okrąglakach (skąd prawdopodobnie wzięło początek koło jezdne). Istnieje prawdopodobieństwo, że wynalazek koła jezdnego był przypadkowy (np. toczenie się wrzeciona, które upadło). Odkrycia archeologiczne (rysunki na glinianych tabliczkach) wskazują na zastosowanie koła do wozów ciągniętych przez zwierzęta pociągowe już ok. 3500 p.n.e. na terenach Mezopotamii. Wyobrażenia wozów kołowych na ceramice znalezionej w Bronocicach na Kielecczyźnie mogą świadczyć o zaskakująco wczesnej znajomości koła również na ziemiach polskich, najprawdopodobniej w 4. tysiąclecie p.n.e.; zastosowanie kół jezdnych wzrosło ok. 2000 p.n.e., w wyniku udomowienia konia. Już w 2. połowie IV tysiąclecia p.n.e. posługiwano się w Mezopotamii kołem garncarskim. W Ameryce przed przybyciem K. Kolumba w ogóle koła nie znano. W IV w. p.n.e. w Egipcie używano do przenoszenia ruchu obrotowego gładkich kół w przekładniach ciernych, a od II w. p.n.e. dość powszechnie stosowano w państwach hellenistycznych koła zębate. Z III w. p.n.e. pochodzą (z krajów hellenistycznych) najdawniejsze wiadomości o kole wodnym. Pierwsza informacja o młynie wodnym pochodzi z początku I w. p.n.e. W czasach imperium rzymskim koła wodne upowszechniły się na całym jego obszarze, docierając w III–IV w. n.e. do Irlandii i Chin. Koła wodne stosowano, głównie w energetyce, do połowy XIX w., od niego wywodzą się turbiny wodne, a być może także napędowe koło łopatkowe, używane w żegludze parowej od początku XIX w. Obecnie często koła wypierają z mechanizmów precyzyjnych (np. zegarów) urządzenia elektroniczne.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Koło jezdne. Wozy na kołach przedstawione na ceramice z Bronocic fot. K. Włodek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia