języki świata,
szacuje się, że na świecie jest ponad 4000 języków;
języki świata
Encyklopedia PWN
ich dokładną liczbę trudno podać, ponieważ wciąż trwają spory, czy dany etnolekt jest językiem czy dialektem; nie wszyscy obejmują tą statystyką języki sztuczne (typu esperanto) i martwe lub wymierające (np. sanskryt lub łacina). Istnieje też wiele języków dotąd niesklasyfikowanych, a zapewne są również i nieodkryte. A.F. Majewicz sklasyfikował 5674 języki, T. Milewski wymienia tylko 2500 języków, wg Radia Watykan (2001) na świecie występuje ponad 6000 etnolektów (najniższa jednostka klasyfikacji typolog. języków obejmuje: gwarę, dialekt, zespół dialektów i język), Biblię przełożono już na 2260 języków. Mimo wielkiej różnorodności pomiędzy j.ś. zachodzą różnego rodzaju związki podobieństwa. Ze względu na pochodzenie języki dzieli się na rodziny, tzn. zespoły języków pochodzące od wspólnego prajęzyka. Oprócz rodzin istnieją ligi językowe, czyli grupy różnych języków, powstałe w wyniku kontaktów geogr. i wykazujące wiele wspólnych cech w strukturze gramatycznej. Najbardziej luźnym zespołem języków jest cykl, czyli łańcuch stykających się ze sobą rodzin; na pograniczu powstają wtedy języki lub dialekty mieszane, noszące cechy obu sąsiadujących rodzin. Istnieją wreszcie języki izolowane (np. baskijski), nie wykazujące żadnych nawiązań. Do najważniejszych rodzin językowych świata należą: rodzina indoeur. (Europa, część Azji, Ameryka Północna i Południowa, Afryka), afroazjat. (północna Afryka, południowo-zachodnia Azja), bantu (Afryka na południe od Sahary), khoisan (południowa Afryka), kaukaska (Kaukaz), drawidyjska (południowe Indie), austroazjat. (wschodnie Indie, Indochiny), austronezyjska (Oceania, Indonezja, Madagaskar), papuaska (Nowa Gwinea), chiń.-tybet. (południowo-wschodnia Azja), uralska (północno-wschodnia Europa, zachodnia Syberia), paleoazjat., zw. też paleosyberyjską (wschodnia Syberia, Kamczatka, Sachalin), eskimo-aleucka (obszary arktyczne, od Grenlandii po Kamczatkę), na-dene (Kanada), algonkin (wschodnia Kanada, północno-wschodnie Stany Zjedn.), hoka-sju (południowo-wschodnie Stany Zjedn.), athapaskan (zachodnia część Ameryki Północnej), uto-aztek (Meksyk), karibi (Antyle, północna Brazylia), arawak (północno-zachodnia część Ameryki Południowej), tupi-guarani (wschodnia część Ameryki Południowej), paleoamer. (Argentyna).
Pomiędzy j.ś. istnieje znaczne podobieństwo w budowie gramatycznej; wszędzie występują samogłoski, spółgłoski, sylaby, morfemy i zdania. Ze względu na budowę wyrazów, czyli stosunek części znaczeniowej do gramatycznej, wszystkie języki świata można podzielić na 5 podstawowych typów: analityczne, aglutynacyjne, inkorporacyjne, fleksyjne i alternacyjne. Typ analityczny, zw. też izolującym, amorficznym lub pozycyjnym, oddziela (izoluje) część znaczeniową od części gramatycznej, nie ma więc wyraźnej struktury wyrazowej; funkcję gramatyczną pełnią tu luźne morfemy posiłkowe i pozycja poszczególnych składników zdania; ponieważ morfemy gramatyczne są ze względu na dużą frekwencję (wobec obowiązującej w języku zasady ekonomii) zwykle jednosylabowe, w językach analitycznych przeważają lub występują wyłącznie (jak np. w chiń.) „wyrazy” jednosylabowe; w rodzinie indoeur. do języków typu analitycznego należą m.in. język fr., ang. i norweski. Pozostałe 4 typy języków określa się jako syntetyczne. Spośród nich typ aglutynacyjny tworzy wyrazy wielomorfemowe przez dodawanie [łac. agglutinare ‘spajać, przyczepiać’] do części znaczeniowej kolejnych elementów gramatycznych, z których każdy pełni tylko jedną funkcję; zaciera to wyrazistość granicy wyrazowej, która musi tu być specjalnie zaznaczona, np. przez harmonię wokaliczną występującą w językach uralskich i ałtajskich. Języki typu aglutynacyjnego są rozpowszechnione we wszystkich częściach świata. Niekiedy do tego typu zalicza się języki inkorporacyjne, których cechą charakterystyczną jest włączanie [łac. incorporatio ‘wcielenie’] do czasownika określeń nominalnych, zwłaszcza zaimkowych, przez co całe zdanie koncentruje się w orzeczeniu; stąd inna nazwa tego typu: koncentryczny lub polisyntetyczny. W konsekwencji języki inkorporacyjne, podobnie jak analitycznego, są bezwyrazowe. Należą do nich niektóre języki indiańskie, paleoazjat., kaukaskie, w zachodniej Europie język baskijski. W typie fleksyjnym część gramatyczna zmienia się [łac. flexio ‘zginanie, zmienianie’] w obrębie wyrazu, tworząc jednak z częścią znaczeniową ścisłą całość. Typ fleksyjny różni się od aglutynacyjnego tym, że jeden element gramatyczny może pełnić kilka funkcji. Należy tu m.in. język pol., a w przeszłości wszystkie języki indoeuropejskie. Obecnie jest to typ rzadki. W typie alternacyjnym funkcję gramatyczną pełnią wymieniające się [łac. alternatio ‘wymiana’] samogłoski, natomiast spółgłoski nadają wyrazowi znaczenie, są więc elementem stałym. Ponieważ alternacja w swej istocie przypomina fleksję, niekiedy określa się ją terminem fleksji wewnętrznej. Typ alternacyjny w czystej postaci występuje rzadko, przykładem jego są języki afroazjatyckie. Nie istnieje bezpośrednia zależność pomiędzy rodzinami a typami języków. Choć niektóre rodziny, ligi, a nawet cykle należą w całości do określonych typów, to blisko spokrewnione języki mogą reprezentować zupełnie różne typy, np. analitycznego bułgarski wobec fleksyjnych serb. i chorwackiego.
Istniejące dziś języki świata przeszły ogromną ewolucję (powstanie języka datuje się na ok. ćwierć miliona lat temu) i są na tyle rozwinięte, że nie można mówić o językach prymitywnych, które mogłyby zachowywać stan pierwotny. Istnieją jednak pewne cechy, zw. recesyjnymi, zanikające w miarę rozwoju, takie jak: mlaski i głoski krtaniowe, liczba podwójna i potrójna, dwójkowy i dwudziestkowy system liczebnika, konstrukcja ergatywna, bezspójnikowe połączenia zdań. Cechy te występują w większym nasileniu w językach pierwotnych społeczeństw Afryki, Australii, Oceanii i Ameryki, a oprócz tego w językach paleoazjat., austroazjat. i kaukaskich. Języki te można więc traktować jako starszą warstwę językową świata, zepchniętą na peryferie przez języki warstwy nowszej: chiń.-tybet., uralskie, ałtajskie, afroazjat. i indoeuropejskie. Te ostatnie, w wyniku ekspansji kolonialnej języków: hiszp., portugalski, fr., ang. i ros., objęły dziś niemal cały świat.
