Indian języki

Indian języki, języki indiańskie,

języki rdzennej ludności Ameryki prekolumbijskiej, do których zalicza się ok. 1000 etnolektów (najniższych jednostek klasyfikacyjnych używanych w klasyfikacji genetycznej, a obejmujących gwary, dialekty, zespoły dialektów i języki), bardzo zróżnicowanych, sklasyfikowanych w ok. 150 rodzinach, najczęściej ze sobą nie spokrewnionych;

część z nich to języki izolowane lub martwe. Według danych archeol. i antropologicznych Indianie są potomkami ludów azjat., które w epoce paleolitu przeszły z północno-wschodniej Azji przez pomost łączący Płw. Czukocki z Alaską (dzisiejsza Cieśn. Beringa) i kolejnymi falami wędrowali przez obie Ameryki aż do Ziemi Ognistej. Teza ta bywa ostatnio podważana. Istnieją bardzo różne klasyfikacje j.I. Dla łatwiejszej orientacji omawia się je w ramach 3 obszarów geogr.: Ameryka Północna, Ameryka Środkowa i Ameryka Południowa.

Najważniejsze rodziny j.I.:

Ameryka Północna.

Na kontynencie północnoamer. rodzina na-dene obejmuje 3 grupy: 1) atapaskan — z językami apacze, nawaho i czipewi; 2) haida; 3) tlingit; języki te występują w postaci enklaw na olbrzymich terenach wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej od Alaski po Arizonę i Oregon; algonkińskie (zespół makro-algonkin) są klasyfikowane w 3 grupach: mos, kutenai i algonkin-ritwan; ważniejsze języki: algonkin, ottawa, kri, delaware, ritwan, jurok, czejen, menomini, sauk, szauni, język Mohikanów, Czarnych Stóp; Algonkini zostali wyparci ze swej kanad. praojczyzny przez Atapasków, a sami wyparli na południu plemiona Siuksów; języki te występują na ogromnych obszarach na pograniczu Kanady i USA; penuti — języki: huawe, naidu, wintun, miwok, siuslaw, czinuk; występują one w formie enklaw wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego (na północ od Zat. Kalifornijskiej); hoka-sju są klasyfikowane w 6 grupach: hoka, juki, keres, tunika irokua-kaddo, sju-muskogi; ważniejsze języki: hoka, juma, salina, tunika, iroki, oneida, sju, muskogi; występują na terenach od Płw. Kalifornijskiego po Rio Grande; aztek-tano obejmuje w 2 grupach języki: kiowa, tano, kuitlatek, tarasko, otomi, totonak, zuni, aztecki, nahua. Występują gł. w Meksyku.

Ameryka Środkowa.

Istnieją tu w formie enklaw rodziny: maja-kicze i czibcza, a także penuti i aztek-tano; maja-kicze z językami: maja, kicze, huastek, pokomam; występują gł. w Gwatemali z centrum na Jukatanie; Majowie byli twórcami jednej z największych cywilizacji prekolumbijskich, znali pismo; czibcza — języki tej rodziny występują na pograniczu Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej (Panama, Kostaryka, Kolumbia, Ekwador); do ważniejszych należą: aranko, kolorado, kuna i czibcza (właściwy).

Ameryka Południowa.

Najważniejsze rodziny; arawak — m.in. z językami: arawak, campa, matalpi, saraweka, uru, tanaka; występują one w dorzeczu Orinoko i Amazonki w Wenezueli, Peru, Kolumbii i Boliwii; jibaro obejmuje 3 języki: achuale, aguaruna i huambira; są używane w Ekwadorze (Oriente) i Peru (Montania); karaibskie (karibi) — bardzo zróżnicowana rodzina zajmująca terytoria północno-wschodniej części Ameryki Południowej oraz Małe Antyle; obecnie większość języków jest skupiona w Wenezueli i na Wyż. Gujańskiej; ajmara — gł. język ajmara używany w Peru, Boliwii i północnym Chile; Ajmarowie stworzyli bardzo wysoką kulturę, zw. kulturą Tiahuanaco; wraz z ludami Keczua stanowili podstawowy zrąb państwa Inków; keczua (kiczua) — izolowany język z grupy andyjskiej (największa liczba użytkowników języka indiańskiego), występuje gł. w Peru, także w Boliwii i Ekwadorze, częściowo w Argentynie i Chile; jest obok języka ajmara i hiszp. językiem państw. w Peru; araukan (mapucze) — należą do andyjskiej rodziny j.I., są używane w Chile i na sąsiednich terenach Argentyny; tupi-guarani — obejmuje kilkadziesiąt języków na terenach Brazylii, Paragwaju, Argentyny,Boliwii, Peru, Urugwaju i Ekwadoru; do najważniejszych należą: guarani, tupi, czane, guajaki, kokama, szipaja, cziriguano; że-tapuja — grupa języków używanych gł. w Paragwaju, Urugwaju i środkowej Brazylii; najważniejszy język — botokudo.

J.I. odznaczają się pewnymi specyficznymi cechami, np. inkorporacją (inkorporacyjne języki), uproszczonym systemem czasów (np. w języku hopi), częściowo dwudziestkowym systemem liczebników, inkluzywnymi i ekskluzywnymi formami zaimków itp. Badania nad nimi, zapoczątkowane przez F. Boasa i kontynuowane przez E. Sapira, Ch. Hocketta, L. Bloomfielda i in., przyczyniły się do powstania amer. szkoły strukturalistycznej w lingwistyce.