introligatorstwo
dział techniki poligraficznej zajmujący się procesami wykończeniowymi odbitek drukowych, mającymi na celu wytworzenie produktu w postaci książki, broszury, gazety i innych.
[łac.],
introligatorstwo
Encyklopedia PWN
Do podstawowych procesów introligatorskich należą: przekrawanie zadrukowanych arkuszy lub zwojów papieru, złamywanie, zbieranie (kompletowanie) składek, obkrawanie, zszywanie składek, klejenie, wytłaczanie okładek, oprawa.
Przekrawanie (przecinanie) przeprowadza się w krajarkach: jednonożowych — arkusz (wstęga) papieru jest przekrawany przez spadający nóż, krążkowych — przesuwający się papier jest przekrawany za pomocą noży krążkowych (metalowych tarcz o zaostrzonym obwodzie), oraz krążkowo-nożowych — wyposażonych w kilka noży krążkowych do przekrawania wzdłużnego oraz jeden nóż do przekrawania poprzecznego w jednym procesie produkcyjnym. Stosowane są również (do przekrawania pojedynczych arkuszy grubych wyrobów papierowych, np. tektury) ręczne nożyce introligatorskie — nożyce dźwigniowe, których jedno ramię jest przymocowane do boku stołu, drugie, umocowane na sworzniu, jest poruszane ręcznie (materiał przeznaczony do przekrawania wprowadza się ręcznie pomiędzy ramiona).
Złamywanie (falcowanie) obejmuje jedno- lub wielokrotne zgięcie arkusza lub odcinka wstęgi papieru do wymaganego formatu z jednoczesnym ściśnięciem w miejscu zgięcia w celu uzyskania trwałego odkształcenia; miejsce, w którym nastąpiło złamanie, jest zwany złamem; rozróżnia się złamywanie równoległe lub prostopadłe — każdy złam jest odpowiednio równoległy lub prostopadły do poprzednio wykonanego, oraz harmonijkowe — kolejne równoległe złamy występują na przemian po różnych stronach arkusza. Złamywanie obwolutowe jest rodzajem złamywania równoległego stosowanym przy wykonywaniu obwoluty książek. Złamywanie jest przeprowadzane w maszynach zwanych złamywarkami (falcerkami); w złamywarkach nożowych uzyskuje się złamy za pomocą układu tępych noży, uderzających w każdy pojedynczo wprowadzony arkusz; w złamywarkach kasetowych część arkusza zostaje wprowadzona do kasety, a pozostała część, przechwycona przez wałki, zostaje złamana i wprowadzona do następnej kasety w celu wykonania kolejnego złamu. Po jedno- lub wielokrotnym złamaniu arkusza do określonego formatu otrzymuje się składkę. Składki lub kartki układa się we właściwej kolejności, tj. przeprowadza się zbieranie (za pomocą maszyn zwanych zbierarkami introligatorskimi), następnie łączy się je metodą szycia lub klejenia. Do zszywania introligatorskiego stosuje się drut lub nici lniane, bawełniane albo z tworzyw sztucznych; odbywa się to w maszynach zwanych odpowiednio zszywarkami drutem i niciarkami. Przy zszywaniu zeszytowym przewleka się materiał zszywający przez złam grzbietowy, przy zszywaniu bocznym — wzdłuż krawędzi brzegowej (grzbietowej) kartek lub składek w odpowiedniej od niej odległości. Przy zszywaniu bezpośrednim łączy się poszczególne składki (kartki) bez materiału wzmacniającego, przy zszywaniu pośrednim stosuje się dodatkowo materiał wzmacniający. Klejenie polega na łączeniu poszczególnych kartek lub składek za pomocą różnego rodzaju klejów, przy użyciu maszyn zwanych klejarkami.
Komplet kartek lub składek połączonych ze sobą w grzbiecie, przygotowanych do połączenia z okładką, tworzy wkład introligatorski. Wkład poddaje się obkrawaniu (obcinaniu) z 3 stron za pomocą krajarki trójnożowej, tzw. trójnóża; zawiera ona 2 umieszczone równolegle do siebie noże do obcinania boku górnego i dolnego oraz prostopadły do nich nóż do obcinania boku przedniego. Do sprasowywania składek, wkładów introligatorskich oraz książek stosuje się prasy introligatorskie.
Oprawa introligatorska polega na trwałym połączeniu kartek lub wkładu z okładką; rozróżnia się oprawę twardą — w przypadku sztywnej okładki, i miękką — w przypadku okładki elastycznej. Stosuje się też łączenie kartek lub składek za pomocą specjalnych listew lub na ich marginesie grzbietowym wykonuje się szereg otworów, przez które wprowadza się sprężysty grzebień z tworzywa sztucznego zwinięty w rurkę (oprawa grzebieniowa) czy też sprężystą spiralę (oprawa spiralna). Do zdobienia okładek stosuje się drukowanie oraz tłoczenie (pregowanie) napisów i rysunków (wklęsłych lub wypukłych) przy użyciu form, najczęściej metalowych. W celu otrzymania barwnych elementów zdobniczych przeprowadza się tłoczenie w podwyższonej temperaturze (100–170°C) z użyciem barwnej folii introligatorskiej (z tworzywa sztucznego z nałożonym pigmentem barwnym lub metalicznym).
W niektórych metodach drukowania cyfrowego wszystkie czynności (drukowanie, złamywanie, zszywanie składek, ich łączenie z okładką i inne) odbywają się w jednym urządzeniu.
Historia. Początki introligatorstwa sięgają starożytnego Rzymu, w którym istniał zawód tzw. glutynatora (sklejacza), zajmującego się łączeniem oddzielnych płatów papirusa w odpowiedniej długości zwoje; do jego zadań należało również sporządzanie futerałów, najczęściej skórzanych, do przechowywania zwojów. Właściwe introligatorstwo powstało wówczas, gdy zwój został zastąpiony kodeksem, oprawianym w drewniane okładziny (ok. III w.). W późnym średniowieczu powstały pierwsze organizacje cechowe introligatorów. W 1814 po raz pierwszy zastosowano prasę drukarską z napędem mechanicznym, 1840 wynaleziono krajarkę, 1870 — zszywarkę. W Polsce introligatorstwo zaczęło się rozwijać dopiero w późnym średniowieczu w klasztorach; w XV w. powstało zawodowe introligatorstwo świeckie z głównym ośrodkiem w Krakowie, także w Gdańsku, Lwowie, Płocku, Poznaniu, Toruniu, Warszawie i Wilnie; introligatorzy poza oprawą zajmowali się także iluminowaniem (zdobieniem) i sprzedażą ksiąg; XVII–1. połowa XVIII w. to okres upadku rodzimego introligatorstwa; w okresie oświecenia głównym ośrodkiem introligatorstwa stała się Warszawa, a ok. 1830 szczególnie znane pracownie opraw luksusowych znajdowały się u N. Glücksberga i w Drukarni Wojskowej; od połowy XIX w. nastąpił rozwój mechanicznej oprawy nakładowej; wśród nielicznych istniejących pracowni introligatorstwa ręcznego szczególnie znana była pracownia R. Jahody w Krakowie, istniejąca 1887–1950.
Herbert Czichon
