gruźlica
 
Encyklopedia PWN
gruźlica, tuberkuloza,
med. zakaźna choroba ludzi i zwierząt wywołana przez bakterie, prątki gruźlicy;
wchodzą one tzw. kompleks gruźlicy: Mycobacterium tuberculosis — wywołujący gruźlicę u ludzi, Mycobacterium bovis — prątek gruźlicy bydła, chorobotwórczy także dla człowieka, Mycobacterium africanum — chorobotwórczy dla człowieka, występujący tylko na niektórych terenach Afryki; nazwa od charakterystycznych zmian w zaatakowanych narządach — gruzełków. Źródłem zakażenia jest chory człowiek, rzadziej zwierzęta (głównie bydło); zakażenie kropelkowe lub pyłowe, także przez kontakt z zakażonymi przedmiotami i spożywanie zakażonych pokarmów. Zapadalność na gruźlicę i jej przebieg zależy m.in. od odporności osobniczej i warunków bytu; groźniejsze jest zakażenie dzieci i młodzieży. Zasadniczą zmianą morfologiczną jest gruzełek; sąsiadujące gruzełki zlewają się, tworząc guzek; świeże zmiany zapalne tworzą naciek, który może rozpaść się, dając ognisko martwicze (serowacenie); do wysiewu prątków dochodzi, gdy przedostaną się one do krwiobiegu; pomyślnym zejściem ogniska zapalnego jest jego zwłóknienie i zwapnienie. Przebieg zakażenia: po dostaniu się do organizmu prątki krążą we krwi i sadowią się przejściowo w wielu narządach; pobudzone mechanizmy obronne niszczą większość prątków; część z nich zostaje otorbiona w węzłach chłonnych. Ze względu na umiejscowienie zmian chorobowych odróżnia się: gruźlicę płucną i pozapłucną.
Gruźlica płuc jest nadal najczęstszą postacią gruźlicy u człowieka, może być pierwotna — występuje głównie u dzieci i młodzieży w krótkim czasie od zakażenia — lub popierwotna, zwana także wtórną (reaktywacja) — spotykana u osób dorosłych na skutek uczynnienia się zakażenia nabytego wcześniej. Do stałych objawów należą: stany podgorączkowe lub gorączka, kaszel, nocne poty, utrata łaknienia, spadek masy ciała, ogólne osłabienie. U osób nie leczonych dochodzi do pojawienia się krwi w wykrztuszanej plwocinie, później do krwotoków ze zniszczonych naczyń krwionośnych w gruźliczych jamach płuc; chorzy w takim stanie zwykle stanowią zagrożenie dla innych, ponieważ wydalają duże ilości prątków gruźlicy. Rozpoznanie gruźlicy płuc ustala się na podstawie zmian w obrazie radiologicznym płuc i znalezieniu w plwocinie charakterystycznych prątków kwasoopornych.
Gruźlica pozapłucna stanowi 10–20% przypadków gruźlicy (częściej występuje u zakażonych HIV, szczególnie z rozwiniętym AIDS). Gruźlica opłucnej najczęściej, ale nie zawsze, towarzyszy gruźlicy płuc; poza zmianami na opłucnej, stwierdza się obecność płynu w jamie opłucnowej. Gruźlica węzłów chłonnych (gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych) to najczęstsza postać gruźlicy pozapłucnej, z reguły dotyczy węzłów chłonnych obwodowych; występuje głównie u młodych osób dorosłych, szczególnie często u osób zakażonych HIV; najczęściej są powiększone węzły chłonne umiejscowione na szyi, w okolicy podżuchwowej i nadobojczykowej; nie leczone powodują zmiany w skórze nad węzłami; same węzły stopniowo ulegają zmianom martwiczym, rozmiękają, tworzą przetoki, przez które na zewnątrz sączy się treść ropna (można w niej wykryć prątki); po zniszczeniu węzła w procesie gojenia powstaje dość duża ściągająca blizna w skórze. Gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu jest jedną z najcięższych postaci gruźlicy pozapłucnej; obecnie w Polsce zdarza się bardzo rzadko i tylko u dorosłych na skutek rozsiewu prątków drogą krwionośną. Gruźlica prosówkowa to bardzo ciężka postać uogólnionej gruźlicy; w wyniku rozsiewu prątków drogą krwionośną zmiany mogą wystąpić w różnych narządach: płucach, wątrobie, śledzionie; istotą zmian jest powstawanie w tkankach drobnych ziarniniaków, wyglądem przypominających ziarna prosa (stąd nazwa prosówka); rozpoznanie tej postaci gruźlicy bywa bardzo trudne, chorobie może towarzyszyć alergia, stąd częsty jest ujemny odczyn z tuberkuliną. Gruźlica osierdzia występuje jako zakażenie pierwotne, reaktywacja (uczynnienie) zakażenia starego, rzadko jest skutkiem przebicia się zakażenia z sąsiedniego węzła chłonnego; spotykana przede wszystkim u osób HIV dodatnich, może doprowadzić do ciężkich powikłań. Gruźlica kości i stawów występowała dawniej głównie wśród dzieci i młodzieży, obecnie jest spotykana przede wszystkim u ludzi starszych; najczęściej występuje u ludzi z czynną gruźlicą płuc lub u tych, którzy poprzednio ją przebyli; choroba częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. Umiejscowienie zmian chorobowych w kościach i stawach jest proporcjonalne do stopnia ich obciążenia; najczęściej zmiany dotyczą kręgosłupa, rzadziej stawów biodrowych i kolejno stawów kolanowych — te umiejscowienia stanowią ok. 80% wszystkich postaci gruźlicy kostno-stawowej. Nie leczona może doprowadzić do zniszczenia stawu czy odpowiedniego odcinka kości, np. wytworzenia się garbu u chorego z gruźlicą kręgosłupa, czy unieruchomienia zaatakowanego stawu, powodującego trwałe inwalidztwo. Prątki gruźlicy dostają się do kości drogą krwionośną z innych ognisk starych (uczynnienie) lub ze zmian świeżych, np. z chorych węzłów chłonnych. Gruźlica układu moczowo-płciowego stanowi ok. 15% wszystkich postaci gruźlic pozapłucnych; nieco częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn; zmiany mogą występować w każdym odcinku układu moczowego i płciowego; początek jest niecharakterystyczny i podstępny, a dolegliwości (bóle w okolicy zaatakowanej przez chorobę, zaburzenia w oddawaniu moczu i zmiany w moczu) pojawiają się dość późno od zakażenia. Gruźlica przewodu pokarmowego występuje obecnie rzadziej, zakażenie następuje przez spożywanie surowego mleka od krów chorych na gruźlicę, przy połykaniu odkrztuszanej plwociny u prątkujących chorych na gruźlicę płuc i na skutek przeniesienia zarazków drogą krwionośną z innego narządu. Gruźlica skóry zdarza się rzadko, najczęściej u chorych z inną postacią gruźlicy; występuje u osób z dość dużą odpornością swoistą, przebieg ma przewlekły; najczęstszą postacią gruźlicy skóry jest toczeń gruźliczy, inne postacie to: gruźlica skóry wrzodziejąca, rozpływna, prosówkowa, brodawkująca. Pierwsze zbawienne dla chorych na gruźlicę wyniki leczenia pojawiły się po zastosowaniu 1940 streptomycyny; w latach następnych wprowadzano inne leki leczące gruźlicę lub wspomagające to leczenie. Walka z gruźlicą polega na wczesnym wykrywaniu choroby przez masowe badania radiograficzne i wczesne leczenie, szczepienia ochronne BCG.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia