grosz

grosz

[wł. grosso ‘wielki’],

nazwa nadana w XII–XIV w. nowym europejskim monetom srebrnym, znacznie przewyższającym wartością jedyne, będące dotychczas w obiegu denary.

Pierwszy denarius grossus o wartości 4 denarów i ciężarze 1,5 g wybito 1172 w Genui; emisja grosza wiązała się zazwyczaj z przebudową obiegu pieniężnego (tzw. reforma groszowa) i zaniechaniem renovatio monetae. Najważniejsze grosze: wenecki (matapan); turoński (gros tournois), wprowadzony we Francji 1266, ważył ok. 4,2 g i równał się 12 denarom turońskim, obiegał w zachodniej Europie; praski, wprowadzony w Czechach 1300, ważył 3,7 g i równał się 12 parwusom, obiegał w środkowej i wschodniej Europie; na ich wzór powstały kolejne emisje lokalne grosza (batzen, kwartnik, real, szeląg, witten).

Grosz funkcjonował w nowożytnych systemach monetarnych jako moneta o wartości 3 krajcarów (Groschen, Austria), 4 pensów (groat, Wielka Brytania), 2 kopiejek (Rosja XVII–XVIII w.) i w bardzo licznych odmianach lokalnych, zwłaszcza w Niemczech. Na Bliskim Wschodzie groszem określano pieniądz europejski, głównie talary. W Polsce pierwsze grosze wybito w końcu XIII w. na Dolnym Śląsku (kwartnik), od początku XIV w. były w obiegu grosze praskie, których kurs wzrósł z 12 do 18 denarów krakowskich. Krajowe grosze krakowskie, równe czeskim, wybił ok. 1368 Kazimierz III Wielki, następni władcy bili jedynie półgrosze (na Rusi Czerwonej XIV–XV w. bito pod stemplem królów polskich małe grosze o wartości polskich półgroszy). Emisję groszy polskich wznowił 1526 Zygmunt I Stary — grosz ważący 2 g, równy 18 denarom, 6 kwartnikom, 3 szelągom lub 1/30 złotego, był wspólną walutą Korony i obu części Prus; odrębny grosz litewski, bity 1534–80, ważył 2,5 g, równy 10 pieniądzom, 1/60 kopy lub 1/24 złotego polskiego, od 1580 równy groszowi polskiemu. Stopniowo dewaluowany grosz polski bito 1752–1849 w miedzi jako 1/30 złotego polskiego (1766–82, na wzór saski, wybijano również grosze srebrne, równe 1/4 złotego lub 1/32 talara). W zaborze austriackim grosz był zrównany z 1/2 krajcara, w rosyjskim — z 1/2 kopiejki, w pruskim — z 2 fenigami. Od 1924 grosz = 1/100 złotego. 1924–2001 również zdawkowa jednostka monetarna Austrii (Groschen), Turcji (kurus), Sudanu i Syrii (piastr = ghirsh = 1/100 funta) oraz Arabii Saudyjskiej (kurush = ghirsh = 1/100 riala).

Borys Paszkiewicz

Grosz srebrny Kazimierza III Wielkiego (rewers)