fosfor

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

fosfor, P, phosphorus,

pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 15;

Symbol: P

Nazwa łacińska: Phosphorus

Liczba atomowa: 15

Pierwiastek promieniotwórczy: nie

Grupa układu okresowego pierwiastków: 15 — azotowce

Odkrycie: 1669

Odkrywca: Brand Hennig

względna masa atomowa 30,973761; należy do grupy azotowców; niemetal; tworzy odmiany alotropowe: fosfor biały, biała substancja krystaliczna; temperatura topnienia 44°C, gęstość 1,824 g/cm³; w powietrzu dymi; rozdrobniony ulega samozapaleniu tworząc tlenek P₂O₅; świeci w ciemności; silnie trujący; nietrwały; ogrzewany w obecności śladów jodu, działającego jako katalizator, przechodzi w fosfor czerwony, który jest bezpostaciową, czerwoną masą, nietrujący; fosfor fioletowy, otrzymywany przez długotrwałe ogrzewanie fosforu w temperaturze powyżej 500°C, jest substancją krystaliczną o temperaturze topnienia 593°C i gęstości 2,34 g/cm³; nietrujący, bierny chemicznie; fosfor czarny, zwany metalicznym — błyszczące, podobne do grafitu ciało krystaliczne o temperaturze topnienia 587,5°C, gęstości 2,7 g/cm³; powstaje przez ogrzewanie fosforu białego pod wysokim ciśnieniem; niepalny, bierny chemicznie, najtrwalsza odmiana fosforu; przewodzi prąd elektryczny. Fosfor występuje na stopniach utlenienia: –III, I, III, IV, V; jest aktywny chemicznie, bezpośrednio łączy się z tlenem, fluorowcami, siarką i wieloma metalami (tworząc odpowiednio tlenki, halogenki, siarczki i fosforki); bezpośrednio reaguje z wodorem dając fosforowodory (np. fosforiak); znane są liczne kwasy tlenowe (fosforu kwasy) i ich sole (fosforany) oraz duża liczba związków fosforoorganicznych. W przyrodzie dość rozpowszechniony; występuje głównie w postaci minerałów, zwanych apatytami; jest ważnym składnikiem organizmów żywych — makroelement (występuje w każdej komórce organizmu głównie jako składnik kwasów nukleinowych oraz kwasu adenozynotrifosforowego — nośnika energii w organizmie, tworzy także układ buforujący krwi; jest składnikiem kości i zębów). Duże znaczenie mają związki fosforu, stosowane głównie do wyrobu nawozów sztucznych oraz w syntezach organicznych; syntetyczne fosforki są stosowane w przemyśle elektronicznym; fosfor czerwony jest używany do wyrobu zapałek, świec dymnych, ogni sztucznych, jako dodatek do brązów fosforanowych; fosfor biały stosowany w przemyśle farmaceutycznym i do wyrobu trutek na gryzonie. Nazwa pierwiastka od gr. phōsphóros ‘niosący światło’. Fosfor otrzymał 1669 niemiecki alchemik H. Brandt (Brand).