Żółkiewski Stanisław
 
Encyklopedia PWN
Żółkiewski Stanisław, ur. 1547, Turynka k. Lwowa, zm. 6 X 1620, k. Mohylowa (Podole),
hetman wielki i kanclerz wielki koronny.
Kalendarium
Urodził się 1547 w Turynce koło Lwowa. Od wczesnej młodości związany z J. Zamoyskim. W 1577 uczestniczył w walkach z Gdańskiem, potem w wojnach z Moskwą.
Polityk i dowódca
Zaangażowany całkowicie w politykę Stefana Batorego i Zamoyskiego, czynnie uczestniczył w walce z rodem Zborowskich. W czasie bezkrólewia 1587 popierał kandydaturę Zygmunta III Wazy. Walczył pod Krakowem i Byczyną (1588). W 1595 brał udział w wyprawie Zamoyskiego na Wołoszczyznę, a 1596 na czele wojska kwarcianego i prywatnych pocztów zadał S. Nalewajce poważne straty, zmuszając powstańców ukraińskich do kapitulacji na uroczysku Sołonica (k. Łubniów); 1600 walczył na Wołoszczyźnie przeciw hospodarowi Michałowi Walecznemu, a następnie w Inflantach ze Szwedami.
Zdecydowany przeciwnik Habsburgów, tolerancyjny wobec różnowierców, przeciwstawiał się polityce religijnej Zygmunta III Wazy; 1592 wystąpił przeciw małżeństwu króla z Anną Habsburżanką, a 1602 przeciw poślubieniu jej siostry Konstancji; w czasie rokoszu sandomierskiego 1606–09 stanął jednak po stronie króla, dowodził lewym skrzydłem wojsk kwarcianych w zwycięskiej bitwie pod Guzowem (1607). Wzorując się na Zamoyskim, w swych dobrach Winniki wybudował miasto-rezydencję pod nazwą Żółkiew, zabiegał o rozwój rzemiosła i handlu, wzniósł zamek obronny.
Wojny z Moskwą i Turkami
Przeciwny popieraniu Samozwańców, a potem podjęciu wojny z Moskwą, usiłował nie dopuścić do konfliktu zbrojnego; wezwany jednak stanowczo przez Zygmunta III do wzięcia udziału w wyprawie, 1609 obległ Smoleńsk, a 4 VII 1610 w bitwie pod Kłuszynem odniósł zwycięstwo nad przeważającymi siłami rosyjskimi; po zajęciu Moskwy, dzięki tolerancyjnej i umiarkowanej polityce wobec bojarów, przeprowadził elekcję królewicza Władysława na cara; Zygmunt III nie zaakceptował polityki Żółkiewskiego, który usunął się do Żółkwi, występował jednak na sejmach za rychłym zakończeniem wojny. Następnie zajął się obroną południowo-wschodnich kresów; 1617 zawarł traktat z Turkami pod Buszą, 1618 walczył z Tatarami pod Oryninem; 1620 wobec groźby najazdu tureckiego wyruszył z wojskami do Mołdawii w celu poparcia hospodara Gratianiego; stoczył bitwę pod Cecorą (1620), zakończoną porażką wojsk polskich; w czasie odwrotu ku granicy, wskutek niekarności wojska, poniósł klęskę niedaleko Dniestru i zginął 6 X 1620 koło Mohylowa na polu walki.
Symbol bohaterstwa
Postać Żółkiewskiego weszła trwale do tradycji i świadomości narodowej jako symbol bohaterstwa i wiernej żołnierskiej służby krajowi. Żółkiewski był wodzem o niepospolitych zdolnościach, dalekowzrocznym politykiem, śmiało broniącym swych słusznych koncepcji, a także utalentowanym pisarzem. Pozostawił po sobie liczne listy oraz napisane 1612 dzieło Początek i progres wojny moskiewskiej (wydanie 1 1833 pt. Historia wojny moskiewskiej aż do opanowania Smoleńska..., wydanie 9 1966), wyróżniające się w staropolskiej literaturze pamiętnikarskiej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Żółkiew, kolegiata pw. Św. Wawrzyńca fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia