Henryk IV

Henryk IV, pierwszy z dynastii Burbonów, ur. 14 XII 1553, Pau, zm. 14 V 1610, Paryż,

król Nawarry (Henryk III), król Francji.

Urodził się 14 XII 1553 w Pau. Był synem Antoniego Burbona i Joanny III d’Albret, królowej Nawarry. Wychowany w La Rochelle, ośrodku francuskiego protestantyzmu, przewodził hugenotom w wojnie religijnej 1568–70. Zmuszony przez Katarzynę Medycejską do poślubienia jej córki, Małgorzaty de Valois, z masakry hugenotów w czasie uroczystości weselnych w nocy z 23 na 24 VIII 1572 (noc św. Bartłomieja) ocalał dzięki przejściu na katolicyzm. Za panowania Henryka III Walezego ponownie przywódca hugenotów, 1587 pokonał katolików pod Coutras; jako sukcesor tronu francuskiego — rywal Henryka I de Guise, który miał ambicje zdobycia francuskiej korony i po opanowaniu Paryża przez Ligę Katolicką (dzień barykad 12 V 1588) zmusił króla do opuszczenia stolicy (tzw. wojna 3 Henryków).

Walka o koronę

Sprzymierzony z Henrykiem III Walezym, został uznany przez niego za następcę tronu, ale po śmierci króla (1589) przeciwko Henrykowi wystąpiła Liga Katolicka i o koronę musiał walczyć kilka lat; o jego zwycięstwie i triumfalnym wkroczeniu do Paryża (III 1594) zadecydowało ponowne przyjęcie katolicyzmu (Henryk miał wtedy powiedzieć „Paryż wart jest mszy”); 1595 Henryk uwolnił od Hiszpanów Burgundię, 1597 — Pikardię i ostatecznie 1598 zawarł w Vervins pokój z Hiszpanią.

Królewskie rządy

Wydany przez Henryka 1598 edykt nantejski gwarantował hugenotom wolność wyznania oraz pełne prawa obywatelskie i zakończył wojny religijne we Francji. Następnie Henryk zajął się odbudową gospodarki kraju, czyniąc realizatorem swej polityki M. Sully’ego, przyjaciela hugenotę, rzecznika fizjokratyzmu. Cele królewskiej polityki charakteryzowało najlepiej anegdotyczne powiedzenie: pragnę, aby przy niedzieli każdy chłop miał kurę w garnku, zapewniające królowi sympatię ludu. Rolnictwo Henryk traktował jako główną siłę napędową gospodarki, popierał jego rozwój oraz rozwój hodowli. Podniósł z upadku rzemiosło, przemysł oraz handel — ograniczając import i wspierając eksport; zniesiono m.in. cło eksportowe na zboże, a sam Henryk był inicjatorem produkcji wielu artykułów zbytku przeznaczonych na eksport (sukno, tkaniny jedwabne, dywany, szkło, porcelana).

Ku absolutyzmowi

O wszystkich sprawach państwowych Henryk decydował sam; nie zwoływał Stanów Generalnych, łamał opór możnych feudałów, ukrócał polityczne ambicje parlamentów, zwłaszcza paryskiego próbującego wetować jego edykty, a wzmocniwszy autorytet władzy królewskiej, stworzył podwaliny francuskiego absolutyzmu — sprawną i lojalną administrację, zdrowe finanse publiczne, potężne wojsko oraz przekonywającą propagandę. Za panowania Henryka powstały pierwsze kolonie francuskie w Ameryce (osadnictwo w Kanadzie). Prowadząc politykę antyhabsburską, popierał niemieckich protestantów i udzielał pomocy Niderlandom; planował także wojnę z Hiszpanią.

Wielki budowniczy Paryża, był również mecenasem sztuk i nauki (m.in. utworzenie Biblioteki Narodowej, odbudowa ufundowanego przez Franciszka I de Valois Kolegium królewskiego, odtąd zwanego Collège de France i zreformowanie Uniwersytetu Paryskiego). Zginął 14 V 1610 w Paryżu zasztyletowany przez katolickiego fanatyka F. Ravaillaca.

Henryk IV przybywa do Kanossy, miniatura z pocz. XIV w.

Wkroczenie Henryka IV do Lyonu, 1595 — Bibliothèque nationale, Paryż

Henryk IV ponownie przyjmuje katolicyzm podczas mszy w Saint-Denis, fragment ryciny — Bibliothèque nationale, Paryż