Dmowski Roman
 
Encyklopedia PWN
Dmowski Roman, ur. 9 VIII 1864, Kamionek (obecnie część Warszawy), zm. 2 I 1939, Drozdowo k. Łomży,
polityk, mąż stanu, pisarz polityczny.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 9 VIII 1864 w Kamionku (obecnie część Warszawy). Czołowy ideolog polskiego nacjonalizmu i przywódca Narodowej Demokracji, od 1888 członek Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, od XII 1889 — Ligi Polskiej. Za udział w organizowaniu manifestacji 3 V 1891 aresztowany latem 1892 i osadzony w Cytadeli warszawskiej; XI 1893 został skazany na opuszczenie Królestwa Polskiego na 5 lat, osiadł w Mitawie (obecna Jełgawa). W IV 1893, wraz z Z. Balickim, powołał Ligę Narodową (członek jej KC). Od II 1895, po nielegalnym opuszczeniu Rosji, wydawał „Przegląd Wszechpolski”, początkowo we Lwowie, od 1900 w Krakowie; współorganizator Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego i twórca jego programu, stopniowo stał się główną postacią ruchu wszechpolskiego. W końcu III 1904, w związku z planami PPS zbrojnego współdziałania z Japonią w wojnie rosyjsko-japońskiej 1904–05, wyjechał do Japonii, przyczyniając się do niepowodzeń misji J. Piłsudskiego i T. Filipowicza. Od 1905 w Warszawie; przeciwny ruchowi rewolucyjnemu, występował przeciwko rewolucji 1905–07 na ziemiach polskich. W 1907–09 był posłem do rosyjskiej II i III Dumy Państwowej, prezesem Koła Polskiego; oskarżany o prowadzenie polityki ugodowej wobec Rosji, nawet przez członków własnego stronnictwa, zrezygnował z funkcji prezesa i mandatu poselskiego; mimo porażek w działalności politycznej (liczne rozłamy w partii, przegrane wybory do IV Dumy Państwowej IX 1912) zachował przywództwo w ruchu narodowym. Po wybuchu I wojny światowej, od 12 VIII 1914 w Petersburgu, złożył władzom rosyjskim projekt zachodniej granicy Polski obejmującej Prusy Zachodnie, Poznańskie, Górny Śląsk i część Śląska Opolskiego; wobec zmiany sytuacji politycznej i militarnej (m.in. wycofania się wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego) opuścił Rosję i udał się do Europy Zachodniej.
Działania na arenie międzynarodowej
Po wybuchu rewolucji lutowej 1917 w Rosji wszystkie swoje działania polityczne związał z państwami zachodnimi; 25 III 1917 złożył brytyjskie ministerstwo spraw zagranicznych, A.J. Balfourowi, memoriał, uzasadniający konieczność odbudowy niepodległego państwa polskiego i postulował wydanie przez państwa sprzymierzone deklaracji o konieczności odbudowania zjednoczonej Polski jako czynnika równowagi w Europie; znaczenie sprawy polskiej przedstawił w memoriale o terytorium państwa polskiego (III 1917), wg którego Polska miała objąć: „Polskę austriacką — Galicję i połowę Śląska austriackiego (Cieszyn); Polskę rosyjską — Królestwo Polskie oraz gubernie kowieńską, wileńską, grodzieńską, część mińskiej i Wołynia; Polskę niemiecką — historyczne ziemie: Poznańskie i Prusy Zachodnie z Gdańskiem, Górny Śląsk i południowy pas Prus Wschodnich”. Dmowski wyraził gotowość rezygnacji z historycznych granic z 1772 na wschodzie, natomiast w odniesieniu do granic zachodnich i południowo-zachodnich eksponował kryterium etniczne, uzupełniając je potrzebami gospodarczymi Polski (Górny Śląsk, Gdańsk). W memoriale Zagadnienia środkowo i wschodnioeuropejskie (VII 1917) przedstawił projekt likwidacji Prus Wschodnich przez włączenie ich do Polski jako prowincji autonomicznej lub przez stworzenie samodzielnego państwa połączonego z Polską unią celną. Dmowski podjął również działania dyplomatyczne i w celu nadania im oficjalnego charakteru powołał 15 VIII 1917 Komitet Narodowy Polski w Paryżu (jego prezes). W VIII–XI 1918 przebywał w USA, gdzie 8 X 1918 przedstawił prezydentowi Th.W. Wilsonowi program odbudowy Polski (z mapą, która stała się podstawą oficjalnego stanowiska KNP i delegacji polskiej na konferencję pokojową); 1919 główny, obok I. Paderewskiego, delegat Polski na paryską konferencję pokojową 1919–20, na której referował sprawę granic Polski; 28 VI 1919 wraz z I. Paderewskim podpisał w imieniu Polski wersalski traktat pokojowy.
Zwolennik państwa narodowego
W 1919–22 poseł na sejm; 1–19 VII 1920 członek Rady Obrony Państwa; 1923 — minister spraw zagranicznych; przeciwnik J. Piłsudskiego i jego federalistycznego programu; zwolennik państwa narodowego, głosił ideę asymilacji Ukraińców i Białorusinów; nie uczestniczył w działaniach ZLN, zajmował się sferą wychowania politycznego społeczeństwa, szczególnie młodego pokolenia; po przewrocie majowym 1926 w stałej opozycji wobec obozu rządowego; 4 XII 1926 doprowadził do utworzenia Obozu Wielkiej Polski i stanął na jego czele; następnie poparł Ruch Młodych OWP i dążenia jego przywódców do objęcia kierownictwa całego obozu; był też inicjatorem powołania 1928 Stronnictwa Narodowego i przekazania jego kierownictwa w ręce młodych działaczy. Po 1934 nastąpił znaczny spadek jego aktywności.
Zasady ideowopolityczne przedstawił w Naszym patriotyzmie; wysunął w nim ideę nadrzędności interesu narodowego i podjął próbę wzbogacenia pracy organicznej cechami ofensywnej działalności narodowej. Stopniowo zaczął koncentrować się na 2 kwestiach: określeniu zasad obowiązku narodowego i ustaleniu bieżących celów polityki polskiej; pierwszej z nich poświęcił Myśli nowoczesnego Polaka (1902), które stały się swego rodzaju katechizmem całego ruchu nacjonalistycznego. Naród, w ujęciu Dmowskiego, jest podmiotem działań społecznych i politycznych, jego interesom powinny być podporządkowane wszystkie interesy grupowe i jednostkowe; celem walki narodowej miało być nie tylko odzyskanie niepodległości, ale także systematyczne podnoszenie potencjału gospodarczego i kulturalnego własnego narodu; inne grupy narodowe miały ulec polonizacji lub izolacji, połączonej z ograniczeniem ich miejsca w życiu kraju. Odrzucił insurekcyjną drogę do niepodległości, jako nierealną, narażającą jedynie najbardziej wartościowe jednostki; nie wykluczał konspiracyjnych form działania, nacisk kładł jednak na wykorzystanie form legalnych, stwarzających większe szanse dotarcia do najszerszych kręgów społecznych. Realizację dążeń niepodległościowych wiązał z wybuchem konfliktu zbrojnego między państwami zaborczymi; dostrzegał przy tym trudności związane z godzeniem dwóch zasadniczych celów polityki narodowej: odzyskania niepodległości i zjednoczenia ziem polskich; ostatecznie 1907–08 uznał walkę o zjednoczenie za cel pierwszoplanowy; przyczyniło się do tego przekonanie o szczególnej wartości ziem polskich dzielnicy pruskiej i większym niebezpieczeństwie grożącym ze strony Niemiec; Rosję uznał za mniej groźną i postulował połączenie wszystkich ziem polskich pod jej protektoratem. Koncepcje te przedstawił w książce Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908); występując zdecydowanie przeciw irredencie zbrojnej, proponował jedynie taktykę czekania na rozwój wypadków; zmienił zdanie dopiero po wybuchu I wojny światowej i obaleniu caratu III 1917.
Stosunek do Żydów i faszyzmu
Po powrocie do odrodzonej Polski skupił uwagę na pozyskaniu młodego pokolenia, z którym wiązał nadzieje na budowę „wielkiej Polski”; w jego wypowiedziach, oprócz wcześniej podnoszonych wskazań, np. o niebezpieczeństwie niemieckim (Polityka polska i odbudowa państwa 1925) i o potrzebie umacniania sił narodowych, pojawiły się nowe, obciążone obsesjami i powierzchowną obserwacją zjawisk ekonomicznych; dając wyraz swemu negatywnemu stanowisku wobec Żydów już we wcześniejszych publikacjach (m.in. Separatyzm Żydów i jego źródła 1909), głosił potrzebę walki z nadmiernym, jego zdaniem, wpływem Żydów w sferze życia gospodarczego; upatrywał w ich poczynaniach (a także masonów i Prusaków-Niemców) źródła niemal wszystkich polskich niepowodzeń; obsesje te najpełniejszy wyraz znalazły w powieści Dziedzictwo (1931, pod pseudonimem Kazimierz Wybranowski) oraz artykułach zebranych w tomie Przewrót (1934). Na przełomie lat 20. i 30. zainteresował się faszyzmem włoskim, w którym upatrywał przejaw nadchodzącej ery „rewolucji narodowej”; uznając hitleryzm za przejaw rewolucji narodowej i dopatrując się w jego antysemityzmie pozytywnych skutków również dla Polski, Dmowski występował zarazem przeciw faszystowskim zasadom wodzostwa i militaryzacji ruchów politycznych; nie akceptował też zasad rasizmu antropologicznego; ponadto, głosząc potrzebę walki o „unarodowienie” życia społecznego, na pierwszym miejscu stawiał troskę o bezpieczeństwo państwa, w związku z czym występował przeciwko podejmowaniu walki o władzę, jako niebezpiecznej dla jego całości. Zmarł 2 I 1939 w Drozdowie koło Łomży.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Warszawa, Cmentarz Bródnowski — grobowiec R. Dmowskiegofot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia