alkaloidy

alkaloidy

[arab. al-kalī ‘potaż’, gr. éidos ‘postać’],

liczna grupa związków organicznych z heterocyklicznym, zawierającym atomy azotu lub tlenu układem pierścieniowym w cząsteczce, wytwarzanych przez rośliny wyższe (głównie dwuliścienne), a także widłaki, skrzypy, paprocie oraz grzyby.

Obecność alkaloidów stwierdzono również w świecie zwierzęcym (u salamander, niektórych gatunków żab i wijów). Pierwszym wyodrębnionym alkaloidem była morfina (1804), obecnie jest znanych ponad 12 000 alkaloidów naturalnych i syntetycznych; ich budowa jest podstawą klasyfikacji alkaloidów, które dzieli się na m.in.: pochodne pirydyny (np. nikotyna, anabazyna), piperydyny (np. koniina), tropanu (np. skopolamina, histocyjanina, kokaina), chinoliny (np. chinina), izochinoliny (np. morfina, kodeina), indolu (np. strychnina), puryny (np. kofeina, teofilina), alkaloidy terpenoidowe i alkaloidy steroidowe (np. tomatyna, solanina). Rodzaj alkaloidów jest charakterystyczny dla danego gatunku roślin; różnorodność budowy nie pozwala na wysunięcie uniwersalnej hipotezy o ich funkcji w roślinach; są one, być może, końcowymi produktami przemian biochemicznych, m.in. detoksykacji (usunięcie nadmiaru kwasu indolilo-3-octowego, nikotynowego), niektóre stanowią prawdopodobnie rezerwę azotu i węgla lub różnych związków (np. alkaloidy pirydynowe kwasu nikotynowego), przypisuje im się także odgrywanie roli w obronie organizmów przed pasożytami. Przemiany alkaloidów w organizmach zwierząt badano głównie u ssaków, ze względu na silne działanie farmakologiczne i trujące na organizm człowieka; przemiany zachodzą różnie u różnych gatunków ssaków. Dla niektórych drobnoustrojów alkaloidy mogą być źródłem węgla i azotu, ulegając rozkładowi do prostych alifatycznych związków. Alkaloidy są stosowane w lecznictwie jako środki przeciwbólowe, znieczulające, przeciwskurczowe, uspokajające, pobudzające ośrodkowy układ oddechowy; niektóre alkaloidy (morfina, kokaina) powodują stany euforii, a często zażywane — uzależnienie.