skarbowość
 
Encyklopedia PWN
Skarbowość polska w okresie wczesnego średniowiecza była oparta głównie na gospodarce naturalnej; z czasem daniny różnicowały się, duże znaczenie miały posługi (naprawa grodów, podwody, świadczenia ludności służebnej) i dochody z królewszczyzn. Upowszechnienie w 2. połowie XII–1. połowie XIV w. immunitetu (1) doprowadziło do likwidacji dawnych świadczeń; ukształtował się podział na dochody z dóbr królewskich i podatków; podstawowym źródłem dochodów stały się: poradlne, podatki nadzwyczajne (m.in. pogłówne), wpływy z regaliów, ceł, mytszosu. Przywilej koszycki 1374 obniżył poradlne płacone przez szlachtę do zaledwie 2 gr rocznie z łanu chłopskiego (z dóbr klasztornych 4 gr). Wojska zaciężne były utrzymywane z podatków nadzwyczajnych; 1563 sejm przeznaczył 1/4 (od 1567 — 1/5) dochodów z królewszczyzn na utrzymanie stałego wojska (kwarta). W 1590 podzielono skarb na królewskie i publiczny; pierwszy czerpał wpływy głównie z ekonomii (dóbr stołowych), żup solnych i ceł, drugi z podatków uchwalanych przez sejm, kwarty i królewszczyzn nie zaliczonych do ekonomii. W XVII w. wprowadzono nowe podatki, ale zgodę na ich nakładanie w coraz większym stopniu przejmowały sejmiki ziemskie. Dochody skarbu publicznego, uzależnione nie tylko od zgody na uchwalenie każdego podatku, ale także od niesprawnego aparatu wykonawczego, były rażąco niskie. Dopiero tzw. sejm niemy 1717 wprowadził poważniejsze reformy skarbowe, m.in. przekształcił pogłówne w podatek stały oraz ograniczył kompetencje skarbowe sejmików. W ramach reform w 2. połowie XVIII w. utworzono nowoczesne komisje skarbowe, oszacowano na nowo kwartę (podnosząc 10-krotnie jej wysokość), wprowadzono nowe podatki oraz ostatecznie odebrano sejmikom ich uprawnienia skarbowe. Sejm Czteroletni uchwalił 1789 stały podatek dochodowo-gruntowy dla szlachty i duchowieństwa, tzw. ofiarę wieczystą.
Po rozbiorach zaborcy wprowadzili swoje systemy skarbowe; polska skarbowość istniała w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim i Rzeczypospolitej Krakowskiej; w okresie międzywoj. przystąpiono do ujednolicenia systemu skarbowości; zreorganizowano skarbowość samorządu terytorialnego i system podatkowy; głównym źródłem dochodów były podatki, monopole państwowe, pożyczki państwowe oraz do 1924 emisja pieniądza; wydatki były przeznaczane głównie na wojsko i administrację oraz, zwłaszcza od 1936, na cele gospodarcze, cechą szczególną polskiej skarbowości w tym okresie był etatyzm.
Po II wojnie światowej Ministerstwo Skarbu działało do 1950, kiedy to przekształcono je w Ministerstwo Finansów. Powrót do aparatu skarbowego podporządkowanego wyłącznie ministrowi finansów, nastąpił 1975, a do urzędów i izb skarbowych jako organów administracji skarbowej 1983. W 1983–89 struktura organizacyjna aparatu skarbowego, dostosowana do warunków gospodarki nakazowo-rozdzielczej, była odzwierciedleniem podziału podatników na działających w sektorach uspołecznionym i nieuspołecznionym, co z kolei znalazło wyraz w strukturze izby skarbowej podzielonej na 2 piony — dochodów od gospodarki uspołecznionej oraz dochodów od gospodarki nieuspołecznionej i ludności. W 1990 rozpoczęto reformę skarbowości, która polegała na zniesieniu specjalizacji urzędów skarbowych w obsłudze odrębnych systemów podatkowych dla gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej oraz przyjęciu kryterium funkcjonalno-podmiotowego (wg funkcji i rodzaju podatku).
Obecnie w Polsce organami podatkowymi są urzędy skarbowe, a w odniesieniu do podatków i opłat będących źródłem dochodów jednostek samorządu terytorialnego — przewodniczący zarządu tych jednostek, jako organy pierwszej instancji. Ze względu na zasadę 2-instancyjności postępowania administracyjnego, organami odwoławczymi od decyzji organów pierwszej instancji są odpowiednio izby skarbowe i samorządowe kolegia odwoławcze. W przypadku gdy organem pierwszej instancji jest izba skarbowa, organem odwoławczym jest minister finansów. Minister finansów sprawuje również ogólny nadzór w sprawach podatkowych. Jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych są objęte obowiązkiem prowadzenia audytu wewnętrznego. Jego zadaniem jest zapewnienie obiektywnej i niezależnej oceny funkcjonowania jednostki gospodarującej finansowymi środkami publicznymi pod względem legalności, gospodarności, celowości, rzetelności, przejrzystości i jawności. Ze względu na wielość jednostek sektora finansów publicznych, na który oprócz budżetu państwa składa się m.in. około 3000 jednostek z pewną autonomią w zakresie stopnia zrównoważenia swoich budżetów, istnieje poważne zagrożenie powstania nadmiernego państwowego długu publicznego i w szczególności naruszenia konstytucyjnej zasady, iż dług ten nie może przekroczyć 3/5 wartości rocznego PKB. Stąd, mimo iż obecnie państwowy dług publiczny jest w ok. 97% wyłącznie długiem budżetu państwa, czyli skarbu państwa, ustawa o finansach publicznych nakłada na ministra finansów obowiązek sprawowania kontroli nad całym sektorem finansów publicznych w tym zakresie.
Bibliografia
A. Krzyżanowski Nauka skarbowości, Poznań 1923;
J. Głuchowski Wstęp do skarbowości, Poznań 1997;
Administracja podatkowa w Polsce w latach 1983-1997, oprac. Dep. Nadzoru i Kontroli Resortowej Ministerstwa Finansów, Warszawa 1998;
I. Bolkowiak Aparat skarbowy w Polsce w latach 1918-1982, Warszawa 1998;
S. Owsiak Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Warszawa 2002.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia