oogeneza
proces tworzenia i różnicowania żeńskich komórek rozrodczych — jaj — zwierząt i człowieka;
[gr. ōón ‘jajo’, génesis ‘pochodzenie’],
owogeneza,
oogeneza
Encyklopedia PWN
oogeneza może być dyfuzyjna (gdy oocyty są rozproszone między innymi tkankami zwierzęcia, np. u gąbek) lub zlokalizowana w jajniku. Z pierwotnych komórek płciowych (gonocytów) powstają oogonia, które dzielą się mitotycznie (mitoza); ostatnie ich pokolenie, oocyty, dzieli się mejotycznie (mejoza), w wyniku tych podziałów powstaje dojrzała komórka jajowa (jajo), o haploidalnej liczbie chromosomów (haploidalność), oraz ciałka kierunkowe. Po ostatecznym (ultymatywnym) podziale mitotycznym komórki oogonialnej (poprzedzonym przedłużoną fazą syntezy DNA) presumptywna komórka jajowa (oocyt I rzędu) wchodzi w profazę mejozy i zaczyna rosnąć. U organizmów produkujących jaja zaopatrzone w żółtko rozróżnia się 3 etapy oogenezy: prewitellogenezę, witellogenezę i postwitellogenezę. We wczesnym okresie (prewitellogenezie) wzrost komórki jajowej ma charakter euplazmatyczny (wzrost oocytu na skutek wzrostu samej ooplazmy, a nie żółtka); w cytoplazmie oocytu (ooplazmie) gromadzą się w dużych ilościach m.in. rybosomy, mitochondria, DNA i polimerazy RNA, różne rodzaje RNA; w późniejszym okresie (witellogeneza) w ooplazmie następuje depozycja żółtka; kolejnym etapem ooogenezy jest tworzenie osłon jajowych. Po stadium diplotenu (które może trwać do kilkunastu lat), jądro wyrośniętej komórki jajowej (tzw. pęcherzyk zarodkowy) przemieszcza się na peryferie, otoczka jądrowa ulega dezintegracji i następuje pierwszy podział dojrzewania. W jego wyniku powstaje duży oocyt II rzędu i małe pierwsze ciałko kierunkowe. Kolejny podział dojrzewania powoduje powstanie ootydy (jaja) i drugiego ciałka kierunkowego. Pierwsze ciałko kierunkowe dzieli się mitotycznie. W oogenezie z jednego oocytu I rzędu tworzy się więc jedna komórka jajowa i trzy poronne ciałka kierunkowe. Uwolnienie jaja z pęcherzyka i wydalenie z jajnika następuje przeważnie w metafazie pierwszego podziału mejotycznego, ostateczne dojrzewanie jaja zachodzi zwykle po wniknięciu do niego plemnika. U kobiet i większości samic ssaków oogonia namnażają się tylko w okresie życia płodowego. W momencie urodzenia samicy wszystkie komórki linii płciowej w jej jajnikach są oocytami otoczonymi komórkami folikularnymi tworzącymi pęcherzyki pierwotne, które zaczynają rosnąć dopiero po uzyskaniu przez samicę dojrzałości płciowej. Oogeneza może zachodzić bez udziału komórek wspomagających (materiały energet. i odżywcze pochodzą z organizmu rodzicielskiego) — oogeneza solitarna; w oogenezie alimentarnej (folikularnej) oocyt jest otoczony nabłonkiem pęcherzykowym.
