niderlandzka literatura

niderlandzka literatura,

piśmiennictwo powstałe na terenie Niderlandów.

Jego historia zaczyna się w południowych Niderlandach (Limburgia, Brabancja, Flandria), gdzie pomyślne przemiany ekon. stworzyły korzystne warunki dla rozwoju literatury; ok. 1170 powstały tam pierwsze zachowane teksty pisane. W literaturze średniow. wyróżnia się tzw. okres rycerski lub feudalny (ok. 1170–ok.1300), dla którego znamienne były romanse rycerskie i dworskie (Walewein, Karel ende Elegast), legendy i egzempla (Beatrijs), twórczość mistyczna (J. van Ruusbroec, Hadewych), utwory H. van Veldeke (hagiografia Leven van Sint Servaes, erotyki) oraz literatura dydaktyczna J. van Maerlanta, uważanego za prekursora okresu mieszczańskiego (ok. 1300–1450); w okresie tym powstawały takie gatunki, jak epos zwierzęcy (Van den Vos Reinaerde), ballady lud. (Heer Halewyn), pieśni, a zwłaszcza abele spelen, najstarsze dramaty świeckie, jakie zachowały się w literaturze eur. (m.in. Gloriant, Esmoreit). Około 1450 rozpoczął się okres przejściowy między średniowieczem a renesansem, stojący pod znakiem rozwoju stowarzyszeń kult., zw. izbami retoryki; zadaniem retoryków (rederijkerów) było pisanie i recytowanie wierszy, nie tylko dla rozrywki, ale i dla umacniania pobożności i moralności członków; ulubione gatunki rederijkerów (A. de Roovere, A. Bijns) to refreny, mirakle, misteria (misterium) oraz moralitety, spośród których najsłynniejszy był anonimowy moralitet brabancki Elckerlijc. Rozkwit izb przypadł na 2. poł. XIV i XV w., a marginalizacja na okres reformacji (1. poł. XVI w.). Wydarzeniem współokreślającym renesans (od 2. poł. XVI do końca XVII w.) oraz prowadzącym do podziału literatury niderlandzkiej na północnoniderlandzką (hol.) i południowoniderlandzką (flamandzką) był rozłam polit.-rel. Niderlandów, do którego doszło, gdy część północna, protest. (ob. Holandia), po długich walkach przeciwko katol. Habsburgom uzyskała niepodległość (1588). O ile w średniowieczu udział północnych Niderlandów w tworzeniu literatury miał zasięg ograniczony, to w dobie renesansu właśnie one przejęły inicjatywę. Spory rel. sprzyjały twórczości o zabarwieniu polemicznym, społ. i rel.: Ph. van Marnix van Sint Aldegonde przedstawiał stanowisko reformacji, a A. Bijns broniła poglądów Kościoła rzymskokatolickiego. Typowymi przedstawicielami niderlandzkiego renesansu byli: J. van der Noot, C. van Mander, D.V. Coornhert, H. Spiegel. Popularnym wówczas gat. była emblematyka (R. Visscher, J. Cats).

Imponujący rozkwit literatury niderlandzkiej przypadł na XVII w.; twórczość najznamienitszych autorów Złotego Wieku (G.A. Bredero, J. Cats, P.C. Hooft, C. Huygens, J. van den Vondel) charakteryzowała się wyjątkowym bogactwem treści światopoglądowych i form artystycznych. Wielki wpływ na kształtowanie się nowoż. języka niderlandzkiego wywarł przekład Biblii, tzw. Statenbijbel (1637). W XVIII w. w literaturze Holandii dominuje klasycyzm (P. Langendijk), oświec. racjonalizm (J. van Effen, B. Wolff-Bekker i A. Deken, H. van Alphen) oraz sentymentalizm (R. Feith). Okres przejściowy między klasycyzmem a romantyzmem reprezentował W. Bilderdijk. Do przełomu romant. w Holandii przyczyniło się czasopismo „De Gids” (od 1837), które pod redakcją E.J. Potgietera i R.C. Bakhuizena van den Brinka upowszechniało najpierw ideały romantyzmu, później realizmu, ostatecznie stając się miejscem prezentacji idei z różnych dziedzin humanistyki. Najważniejszymi pisarzami tej epoki (ok. 1830–ok. 1880) byli Multatuli (właśc. E.D. Dekker) oraz N. Beets (kult humoru). Ulubione tematy romantyków to szczęście ogniska domowego, patriotyzm i pobożność. Zainteresowanie przeszłością przejawiało się m.in. w wielkiej popularności powieści hist. (A.L.G. Bosboom-Toussaint, J. van Lennep, F. Oltmans). Z romantyzmem wiąże się także przełamanie długiej stagnacji w literaturze flamandzkiej, ulegającej, zwłaszcza w XVIII w., wpływom francuskim. Odnowie sprzyjało powstanie niepodległego państwa belgijskiego (1830). Romantyzm dążył do odbudowania flamandzkiej świadomości nar. i wychowania społeczeństwa, w czym wyjątkowo ważną rolę odegrała powieść historyczna. Indywidualizm i jednostka znalazły się na dalszym planie. Najważniejsze postaci tego okresu to H. Conscience i G. Gezelle, zaliczany do największych liryków flamandzkich, określany jako chrześc. romantyk. W literaturze Holandii kolejna faza ożywienia nastąpiła ok. 1880. Nowa generacja, zw. Ruchem Lat Osiemdziesiątych, podjęła walkę z nieaktualną tematyką romantyczną. Swe poglądy (estetyzm, kult piękna, dążenie do odzwierciedlenia subiektywnych uczuć) Tachtigerzy głosili na łamach „De Nieuwe Gids”, którego redakcję stanowili F. van Eeden, W. Kloos, A. Verwey, a współpracownikami byli m.in.: L. van Deyssel, H. Gorter, J. van Looy, A. Prins. Liryka i proza liryczna to najtrwalsza część ich spuścizny. Spokrewniony duchowo z Tachtigerami L. Couperus uchodzi za jednego z czołowych prozaików holenderskich. We Flandrii do przełomu modernist. przyczyniło się czasopismo poświęcone najnowszej sztuce „Van Nu en Straks” (1893–1901), postulujące etyczny i estetyczny indywidualizm, odrzucenie dogmatów. Pierwsza generacja twórców związanych z pismem „Van Nu en Straks” to A. Vermeylen, P. van Langendonck, druga — autor powieści naturalist. i regionalnych S. Streuvels, wybitny prozaik i dramaturg H. Teirlinck oraz największy symbolista flamandzki K. van de Woestijne. Poza wpływem tego czasopisma rozwijały się naturalizm flamandzki, reprezentowany przez C. Buysse, oraz literatura katolicka. Około 1900 pojawił się nowy kierunek, neoromantyzm, z którym są kojarzeni tacy twórcy, jak: A. van Schendel, A. de Wit, a także Nescio i Flamand F. Timmermans. Neoromantycy chętnie sięgali po tematy z przeszłości, w stylu impresjonist. dawali wyraz przekonaniu o istnieniu innej, tajemniczej rzeczywistości. Również na przełomie wieków zadebiutowało pokolenie poetów będących kontynuatorami tradycji symbolistycznej (A. Roland Holst, J.C. Bloem, M. Nijhoff); łączyło ich silne pragnienie szczęścia, wyrażane w klas. formie.

Na okres I wojny świat. przypadł bujny rozwój ekspresjonizmu flamandzkiego, reprezentowanego przez P. van Ostaijena, G. Burssensa i M. Gijsena; ukształtowały go 2 nurty: ekspresjonizm humanitarny, głoszący prymat etyki nad estetyką, a wspólnoty nad jednostką, oraz ekspresjonizm org., postulujący tzw. czystą lirykę, opartą na słowie; w Holandii odmianą ekspresjonizmu był witalizm H. Marsmana. W literaturze flamandzkiej następne lata przyniosły przede wszystkim rozwój prozy; najistotniejszy był w niej człowiek ze swą złożoną psychiką (M. Roelants, G. Walschap, L. Zielens, M. Gilliams). Na pocz. lat 30. w prozie pojawiły się tendencje negujące dotychczasowe tradycje: naturalist.-realist. i neoromantyczną. Odrzucano obszerne i szczegółowe opisy, techniki impresjonist., konwencjonalne modele analizy psychol., pisano językiem prostym, niemal sprawozdawczym, z elementami mowy potocznej. Pojawiły się nowe formy przekazu: reportaż, zapis dokumentalny i tzw. faktomontaż. Nurt zw. nową rzeczowością zajmował się przeciętnym człowiekiem jako reprezentantem określonej społeczności, życiem codziennym wielkomiejskich zbiorowości; jego przedstawiciele to: w Holandii F. Bordewijk, a w Belgii W. Elsschot. Życie lit. lat 30. było powiązane z czasopismami lit., wśród których wyjątkowe miejsce przypadło „Forum”, gdzie publikowali m.in. J. Slauerhoff oraz S. Vestdijk, jeden z gł. pisarzy hol. XX w. Redaktorzy „Forum” (E. Du Perron, M. ter Braak) głosili ideę subiektywizacji prozy: pisarz, nieprzychylny konformizmowi, powinien wyrażać własny pogląd na świat.

Podczas II wojny światowej oficjalne życie lit. niemalże zamarło. Literackie przetworzenie traumatycznego doświadczenia wojny — jednego z najważniejszych motywów w literaturze niderlandzkiej (A. Frank, M. Minco, H. Mulisch) — umożliwiał egzystencjalizm; utwory pisane w jego duchu wyrażały poczucie bezsensu, zwątpienie, dezintegrację, analizowały sytuację jednostki w świecie odbieranym jako chaos i zagrożenie, rozważały kwestię wolności w powiązaniu z konfliktami historii współcz., stopniowo łamały dotychczasowe konwencje i tematy tabu (W.F. Hermans, G. Reve, A. Blaman, J. Wolkers, J. Cremer). Dopiero później (gł. lata 60.) przyszła pora na eksperymenty strukturalne (odejście od chronologii w relacjonowaniu wydarzeń, rezygnacja z jednej perspektywy narracyjnej, łączenie kilku paralelnych fabuł, efekt obcości, asocjacyjność, fragmentaryczność). Prozę eksperymentalną, antypowieść uprawiali w Holandii m.in. J. Vogelaar, B. Schierbeek, S. Polet, a w Belgii — H. Claus, H. Raes, I. Michiels. Wczesna powojenna proza we Flandrii to dorobek M. Gijsena oraz magiczny realizm J. Daisne’a i H. Lampo. Literaturę społecznie zaangażowaną, socjalist. tworzyli L.P. Boon oraz P. van Aken. W. van den Broeck, M. van Paemel pisali powieści autobiogr., w których próbowali określić własną tożsamość przez poszukiwanie korzeni. Nawet tradycyjna powieść flamandzkiej zasymilowała w pewnym stopniu osiągnięcia modernizmu; jednostkowe i ogólniejsze kwestie moralne, społ., kulturowe i rel. wystąpiły w utworach J. Geeraertsa, W. Ruyslincka, J. Vandeloo, M. Rosseels. Twórczość G. Walschapa znalazła się na pograniczu tradycji i eksperymentu. Tak zwana cicha generacja lat 70. (m.in. Alstein) unikała eksperymentów formalnych, odrzucała społ. zaangażowanie poprzedniego dziesięciolecia i uciekała od teraźniejszości. Natomiast w Holandii od 1970 ponownie zaczęła zyskiwać na znaczeniu proza realist., często półautobiogr., mało nowatorska w formie (M. ’t Hart, J.M.A. Biesheuvel). Realizm to także wyznacznik twórczości tak różnych autorów, jak: J. Bernlef, B. Büch, A.F.Th. Heijden, F. Springer, J. Zwagerman, M. Möring, C. Palmen. Dzięki dokonaniom S. Vestdijka, Th. de Vriesa, H. Haasse, N. Noordervliet powodzeniem cieszyła się powieść historyczna. U schyłku lat 70. wokół czasopisma „Revisor” zgromadzili się pisarze reprezentujący tzw. akademizm (F. Kellendonk, D. A. Kooiman, N. Matsier, D. Meijsing), których utwory wyróżniały się intertekstualnością i starannie przemyślaną konstrukcją. Feministyczny punkt widzenia w prozie realist. (opis sytuacji kobiet w zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie) przedstawiają m.in. H. Meinkema, M. van Keulen oraz powieściopisarki debiutujące w latach 80.: F. Bourgonje, R. Dorrestein, H. de Graaf, K. Hemmerechts, T. de Loo, M. de Moor. Lata 80. przyniosły obiecującą falę debiutów we Flandrii (H. Brusselmans, T. Lanoye). W tym samym dziesięcioleciu doszło do głosu pokolenie postmodernistów, wyrażające przeświadczenie, iż literatura nie jest w stanie odtworzyć realiów i wyrazić uczuć, ponieważ rzeczywistość i język to dwie odmienne sfery. Pisarze chętnie sięgali po skomplikowane struktury, różnorodne płaszczyzny czasowe i zmienne perspektywy narracyjne, próbowali skrywać znaczenia swych utworów (L. de Winter, A. Enquist oraz ich prekursorzy, W. Brakman i G. Krol). Powojenną prozę w Holandii określa ponadto dorobek tzw. trzech wielkich prozaików, pozostających poza wszelkimi podziałami; są to: W.F. Hermans, w klasycznie zbud. powieściach stwarzający świat, w którym nie można oddzielić rzeczywistości od wyobraźni, a bohaterowie są ofiarami nieporozumień, agresji i strachu; H. Mulisch, w nacechowanej społ. zaangażowaniem i zmierzającej do filoz. uogólnień, niekiedy surrealist. prozie sięgający często po temat wojny i śmierci, motywy mityczne i magiczne; G. Reve, w patetyczno-ironicznym stylu opisujący przeżycia mityczno-rel., miłość homoseksualną oraz poszukiwanie sensu istnienia. Najwybitniejszym powojennym dramatopisarzem całego obszaru niderlandzkojęzycznego jest Flamand H. Claus, następca H. Heijermansa, Holendra tworzącego na przeł. XIX i XX w., autora sztuk społecznie zaangażowanych, naturalistycznych.

W poezji radykalną odnowę zainicjowali w latach 50. Vijftigerzy (eksperymentaliści, atonaliści). Lucebert, G. Kouwenaar, R. Campert, S. Vinkenoog, J. Elburg, J. Hanlo i H. Andreus, z H. Lodeizenem jako poprzednikiem, odrzucali rym i metrum, głosili hasła autentyczności i spontaniczności, tworzyli konkretną, nasyconą erotyzmem poezję o znacznej asocjacyjności myślowej i językowej. Z hol. Vijftigerami byli powiązani Flamandowie — H. Claus, P. Snoek. W latach 60. w poezji hol. istniały kierunki: neorealist., lansowany przez czasopisma „Gard Sivik” i „Barbarber” (Armando, J. Bernlef, K. Schippers); parlando lansowany przez czasopisma „Tirade” i „Hollands Maandblad” (E. Eybers, R. Kopland, J. Herzberg en L. Vroman); neoromant. lansowany przez czasopismo „Maatstaf” (J.-P. Rawie, E. Gerlach). W poezji ostatnich dziesięcioleci występują 3 gł. nurty: autonomiczny, zorientowany na język, tworzący nowe rzeczywistości językowe (G. Kouwenaar, H. Faverey); neoromant., mistrzowsko wykorzystujący tradycyjne formy, powracający do XIX-wiecznych tematów romant. (G. Komrij); symbolistyczno-metafiz., sięgający po wypróbowane środki poet., podejmujący próby pokonywania przeciwieństw (R. Anker, J. Kuijper). Poza podziałami pozostają: tradycyjna, nawiązująca do przedawangardowego symbolizmu poezja I.M. Gerhardt oraz realist., będący poezją „małego szczęścia” romantyzm M. Vasalis. Także w poezji flamandzkiej, od lat 60. zmierzającej do odnowy, wyodrębniły się kierunki: neorealist. (H. de Coninck), neoeksperymentalny (L. Nolens) oraz neoromant. (L.Gruwez, J. T’Hooft, M. Van Hee), który odróżnia się od swego wariantu hol. brakiem ironii, obecnością patosu oraz częstszym użyciem wiersza wolnego i jest ucieczką do własnego wnętrza (motywy: absolut, sen, śmierć).