kodeks

kodeks

[łac. codex ‘księga’, ‘spis’],

prawo akt normatywny, współcześnie wydawany z reguły w formie ustawy, stanowiący zbiór zasadniczych przepisów regulujących wyodrębnione dziedziny stosunków społecznych;

zawiera przepisy usystematyzowane w wyniku kodyfikacji i oparte na wspólnych zasadach. Jednym z najstarszych był Kodeks Hammurabiego, powstały w Babilonie w XVIII w. p.n.e.; zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego (zwłaszcza małżeńskiego i rzeczowego) oraz przepisy procesowe. W miarę rozwoju myśli prawniczej kodeksy zaczęły obejmować gałęzie prawa lub większe działy danej gałęzi.

Kodeks cywilny z reguły obejmował prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, rzeczowe, zobowiązaniowe i spadkowe; najbardziej znane kodeksy cywilne: Corpus Iuris Civilis (zw. również Kodeksem Justyniana) zestawiony 528–34 w Bizancjum, fr. (Kodeks Napoleona) z 1804, niem. z 1896, szwajc. z 1907; pierwszym kodeksem cywilne państwa komunist. był kodeks cywilny Ros. FSRR z 1922. Stosunki cywilnoprawne, wynikające z prowadzenia działalności gosp. w celach zarobkowych, w których przynajmniej po jednej stronie występuje osoba uznana przez przepisy za kupca, ustawodawstwo kapitalist. reguluje zwykle osobnym kodeksem handlowym; w Polsce Kodeks handlowy wydano 1934. W państwach komunist. wyodrębniono kodeks prawa rodzinnego; w Polsce pierwszy kodeks rodzinny wydano 1950, następnie zastąpiono go Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym (1964, z wieloma zmianami), regulującym zagadnienia małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli; do 1964 Polska nie miała kodeksu cywilnego. W 1918–46 w Polsce obowiązywały kodeksy cywilne byłych państw zaborczych; na obszarze byłego Królestwa Pol. obowiązywał Kodeks Napoleona ze zmianami z 1918; na ziemiach wschodniej Polski — ros. prawo cywilne zawarte w t. 10 Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego (wg stanu z 1915), ze zmianami wprowadzonymi przez władze pol. 1918, mającymi gł. na celu usunięcie ograniczeń związanych z narodowością i wyznaniem; na ziemiach zachodniej Polski — niem. kodeks cywilny (Bürgerliches Gesetzbuch); składał się z 5 części: ogólnej, prawa zobowiązań, rzeczowego, rodzinnego i spadkowego; na ziemiach południowej Polski — kodeks cywilny austr. pod nazwą Powszechna Księga ustaw cywilnych dla wszystkich krajów dziedzicznych niemieckich monarchii austriackiej (wraz z nowelami z 1914–16); wyjątkiem było prawo zobowiązaniowe, uregulowane 1933 kodeksem zobowiązań i kodeksem handlowym; po II wojnie świat. kodeksy te nadal obowiązywały, a inne dziedziny prawa cywilnego uregulowano za pomocą aktów prawnych wyd. 1945–46. Kodeks cywilny wyd. 1964 (z dużymi zmianami, gł. z lat 90.) składa się z 4 ksiąg; w pierwszej normuje zagadnienia ogólne, w drugiej — własność i in. prawa rzeczowe, w 2 pozostałych — zobowiązania i spadki; uchylił m.in. kodeks zobowiązań (obowiązujący ze zmianami do 1964) oraz kodeks handlowy, który odgrywał w praktyce małą rolę; utrzymano w mocy tylko niektóre przepisy kodeksu handlowego, np. dotyczące spółek, firmy, rejestru handl.; 1988 i 1990 w kodeksie handlowym wprowadzono zmiany do niektórych przepisów, a od 2001 obowiązuje nowy Kodeks spółek handlowych z 2000.

Kodeks karny zawiera w części ogólnej przepisy normujące zasady obowiązywania ustawy karnej i odpowiedzialności, jak kwestia winy, okoliczności wyłączające przestępczość czynu, odpowiedzialność za usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo, katalog kar oraz przepisy dotyczące ich stosowania; w części szczegółowej — katalog przestępstw i ustawowe zagrożenia karą. Do najbardziej znanych kodeksów karnych należą m.in.: kodeks karny niem. z 1532 (Constitutio Criminalis Carolina) — w przeróbce stosowany w sądach miejskich w Polsce w okresie przedrozbiorowym, kodeks austr. z 1768 (Terezjana), kodeks karny austr. z 1787 (Josephina). Pierwszym polskim kodeksem karnym był Kodeks karzący Królestwa Polskiego z 1818, zastąpiony 1847 Kodeksem kar głównych i poprawczych. Następną kodyfikację stanowił kodeks karny z 1932, w PRL obowiązywał do 1969, z licznymi zmianami i uzupełnieniami dokonanymi po 1945 (m.in. dekret z 1946 O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, tzw. mały kodeks karny oraz Kodeks karny Wojska Polskiego z 1944). Od 1970 obowiązywał kodeks karny z 1969 (z licznymi zmianami). Od 1998 obowiązuje nowy Kodeks karny z 1997.

Zasady procesowe, właściwości sądów i postępowania przed nimi w sprawach o przestępstwa normuje kodeks postępowania karnego; w Polsce wydany 1928, następnie wielokrotnie nowelizowany; gruntownie zmieniony 1949 nowelą, która m.in. wprowadziła dwuinstancyjny system postępowania; 1969 został uchwalony nowy kodeks postępowania karnego (z wieloma zmianami), zawierający również przepisy postępowania w sprawach podlegających sądom wojsk. (w tym zakresie do 1969 obowiązywał kodeks wojskowy postępowania karnego z 1944). Od 1998 obowiązuje nowy Kodeks postępowania karnego z 1997.

Właściwości sądów i postępowania przed nimi w sprawach cywilnych reguluje kodeks postępowania cywilnego; w Polsce wyd. 1930, gruntownie zmieniony 1950 (wprowadził m.in. system dwuinstancyjny w miejsce trójinstancyjnego i odformalizował znacznie proces). Kodeks postępowania niespornego, w Polsce wyd. 1945, normował postępowanie przed sądami w szczególnej kategorii spraw cywilnych; zawierał tylko część ogólną, natomiast część szczegółową tworzyły różne przepisy wyd. 1945–50, m.in. dekret w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie, dekret w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu; od 1965 całość postępowania cywilnego reguluje nowy kodeks postępowania cywilnego z 1964 (z licznymi zmianami). W 1993 w wyniku reorganizacji sądownictwa i powrotu do systemu trójinstancyjnego dokonano zmian w kodeksie postępowania cywilnego i kodeksie postępowania karnego wprowadzając apelację, jako środek odwoławczy od orzeczeń sądów I instancji, 1996 kasację — od orzeczeń sądów II instancji.

Poza wymienionymi mogą istnieć kodeksy normujące inne, społecznie ważne stosunki; w Polsce od 2002 obowiązuje nowy Kodeks morski (uchwalony 2001, zastąpił Kodeks morski z 1961), który reguluje stosunki prawne związane z żeglugą mor.; zawiera przepisy z zakresu prawa cywilnego mor. łącznie z normami kolizyjnymi oraz podstawowe przepisy administracji mor.; Kodeks postępowania administracyjnego z 1960 (z licznymi zmianami), reguluje postępowanie przed organami administracji w związku z wydawaniem decyzji adm. i zaświadczeń, zaskarżanie decyzji adm. do Nacz. Sądu Adm. i rozstrzyganie sporów o właściwość; Kodeks pracy z 1974 (z licznymi zmianami, w tym dużą nowelizacją z 1996), reguluje całokształt praw i obowiązków objętych stosunkiem pracy w odniesieniu do wszystkich pracowników, bez względu na podstawę prawną ich zatrudnienia (z tym, że do pewnych grup pracowników w zakresie nie uregulowanym przepisami szczególnymi); Kodeks wykroczeń z 1971 (z licznymi zmianami), reguluje zasady odpowiedzialności oraz zasady wymiaru kar i środków karnych za czyny zabronione o najniższym stopniu szkodliwości społ., nie będące przestępstwami; zawiera rejestr większości wykroczeń pospolitych i grożących za nie sankcji; Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 (zastąpił Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 1971), reguluje postępowanie przed sądami rejonowymi, a w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojsk. przed wojsk. sądami garnizonowymi; od 1998 obowiązuje Kodeks karny wykonawczy z 1997 (zastąpił kodeks karny wykonawczy z 1969) reguluje zasady i tryb wykonania kar i środków karnych, tymczasowego aresztowania, środków zabezpieczających; w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe obowiązuje od 1999 Kodeks karny skarbowy.