hamulec

hamulec,

urządzenie do zatrzymania, utrzymywania w stałym położeniu lub regulacji prędkości układu napędowego; h. sprzęga człon ruchomy (hamowany, najczęściej o ruchu obrotowym) z nieruchomym, związanym z podstawą lub korpusem maszyny.

Zasada działania h. jest oparta na zjawisku tarcia między dociskanymi elementami ruchomym i nieruchomym (hamulec cierny), oporu stawianego przez płyn poruszającemu się w nim ciału (np. hamulec aerodynamiczny), oddziaływania pól elektromagnetycznych (hamulec elektromagnetyczny) itp.; ze względu na rodzaj ruchu zespołu hamowanego rozróżnia się hamulce obrotowe (np. hamulce klockowe, bębnowe, tarczowe, szczękowe) i hamulce postępowe; do hamulców postępowych należą np. płozy hamulcowe (stalowe podkładki nakładane na szyny), hamulce torowe (hamulce wbudowane w tor, hamowanie następuje np. przez nacisk na boczne powierzchnie kół wagonów) oraz h. aerodynamiczne. Podczas hamowania energia kinet. hamowanych maszyn zamienia się na ciepło, co powoduje konieczność odprowadzania ciepła z urządzeń hamulcowych, zwłaszcza tych urządzeń i pojazdów, w których częstość hamowania jest bardzo duża. W pojazdach samochodowych są zwykle stosowane h. cierne szczękowe lub tarczowe, w pociągach — gł. klockowe i tarczowe. Sterowanie (włączanie i wyłączanie) hamulca odbywa się za pomocą urządzeń sterowniczych, tworzących wraz z nimi tzw. układy hamulcowe; urządzenia te mogą mieć napęd mech. (rozpieracz hamulcowy uruchamiany za pośrednictwem cięgła), hydrauliczny (rozpieracz zastąpiony cylindrem z tłokiem poruszającym się stosownie do zmian ciśnienia płynu hamulcowego, np. silikonowego lub glikolowego) albo pneumatyczny. U.h. samochodowe są zw. potocznie h. samochodowymi; samochód powinien być wyposażony w układy hamulcowe: roboczy, awaryjny i postojowy, działające niezależnie. Niektóre elementy i mechanizmy jednego układu mogą być w praktyce wykorzystane do realizacji zadań drugiego. Obecnie często działanie h. samochodowych wspomagają systemy elektroniczne (ABS, ESP). U.h. kolejowy (h. kolejowy) powinien być zespolony (zapewniający możliwość uruchomienia z różnych miejsc w pociągu) i samoczynny (uruchamiający się po rozerwaniu składu pociągu). Początkowo pociągi były hamowane ręcznie przez konduktorów. W 1833 G. Stephenson zastosował w parowozie hamulec cierny sterowany parą; 1868 G. Westinghouse wynalazł hamulec cierny sterowany sprężonym powietrzem, a 1872 — hamulec cierny samoczynny sterowany sprężonym powietrzem, (działanie polega na samoczynnym zahamowaniu pojazdu w przypadku utraty szczelności przewodów hamulcowych, np. wskutek rozerwania składu pociągu). Ciśnieniowy hamulec samoczynny Westinghouse’a (1872) stał się podstawą późniejszych (także współcz.) konstrukcji powietrznych h. kolejowych.