film szerokoekranowy

film szerokoekranowy,

film, którego projekcja wymaga ekranu szerszego niż standardowy (1 : 1,33).

Rozróżnia się 2 rodzaje f.sz. — poszerzane (szerokość ekranu do formatu 1 : 1,85) i panoramiczne (ekran szerszy niż w formacie 1 : 1,85; panoramiczny film). Obecnie w użyciu znajdują się 3 podstawowe rodzaje systemów szerokoekranowych: kaszetowane, anamorfotyczne i Super 35. W systemach kaszetowanych obraz na ekranie formatu 1 : 1,66 (odmiana eur.) lub 1 : 1,85 (odmiana amer.) uzyskuje się przez odpowiednie zamaskowanie klatki na taśmie film. 35 mm wzdłuż dolnej i górnej krawędzi (projekcja z użyciem obiektywu krótkoogniskowego). W systemach anamorfotycznych (np. Cinemascope, Panavision) obraz na ekranie formatu 1 : 2,35 uzyskuje się, stosując taśmę film. 35 mm oraz obiektywy anamorfotyczne (anamorfot). Podczas zdjęć anamorfot ścieśnia filmowany obraz (zwiększając pojemność informacyjną standardowej klatki film.), a podczas projekcji przywraca mu na ekranie właściwe proporcje. W systemach Super 35 osiąga się taki sam rezultat, używając do zdjęć bardziej praktycznych, zwykłych (sferycznych) obiektywów, naświetlając nimi na taśmie 35 mm klatki w formacie panoramicznym; anamorfot stosuje się dopiero przy sporządzaniu kopii w kopiarce opt. oraz przy projekcji; w procesie kopiowania od poł. lat 90. XX w. stosuje się gł. anamorfozę komputerową.

Wychodzą z użycia systemy szerokoformatowe (np. Todd-A.O., Super Panavision 70); uzyskuje się w nich obraz na ekranie o formacie 1 : 2,2, a więc nieznacznie węższy niż w systemach anamorfotycznych, za to przeważnie większy powierzchniowo (w projekcji i ewentualnie do zdjęć stosuje się taśmę film. o szerokości przekraczającej standardową, zwykle 70 mm). Szczególnym przypadkiem systemu szerokoformatowego jest znajdujący się w użyciu Imax, w którym obraz jest rzutowany na ekran o formacie 1 : 1,43, a więc nie będący ekranem szerokim wg podanej na wstępie definicji, za to odznaczający się szczególnie dużymi wymiarami.

Zostały zarzucone systemy wielotaśmowe i systemy z poziomym przesuwem taśmy 35 mm. W systemach wielotaśmowych (np. Cinerama, Circarama) zdjęcia wykonywano kamerą pozwalającą na synchroniczne naświetlanie kilku taśm i objęcie polem widzenia ciągłego wycinka przestrzeni bądź nawet całego widnokręgu. Wyświetlane jednocześnie obrazy przylegały do siebie, tworząc obraz na ekranie o szczególnie dużej powierzchni — wklęsłym lub dookolnym. W systemach z poziomym przesuwem taśmy 35 mm (np. Vista Vision, Technirama) kamera naświetlała klatki o formacie 1 : 1,96, o powierzchni 2-krotnie większej niż w standardowych klatkach. Rozwiązanie to korzystnie wpływało na jakość techn. obrazu film., a nie wymagało użycia kosztownej taśmy szerokoformatowej. Na przykład w systemie Vista Vision projekcja odbywała się z poziomo przebiegającej kopii stykowej na ekranie formatu 1 : 1,96. Większość kopii wykonywano jednak w kopiarce opt., która obracała klatki o 90°, zmniejszała je, nadawała im format 1 : 1,85 i w takiej postaci umieszczała na taśmie 35 mm (w tradycyjnym projektorze przesuwającej się pionowo).

Historia.

Za pierwszy system f.sz. uznaje się Cineoramę; w jej ostatecznej wersji, zaprezentowanej na Wystawie Świat. w Paryżu 1900, zdjęcia wykonywano 10 zsynchronizowanymi kamerami na taśmie 70 mm; tę samą szerokość miały kopie pozytywowe, wyświetlane synchronicznie z 10 koncentrycznie ustawionych projektorów; 10 przylegających do siebie obrazów tworzyło obraz na ekranie dookolnym; Cineorama była prototypem Circaramy. Pierwszym systemem f.sz. przystosowanym do pojedynczej taśmy 70 mm była Panoramica F. Alberiniego (1910, format 1 : 2,52). W 1926 L. Del Riccio skonstruował obiektyw projekcyjny Magnascope, 4-krotnie poszerzający standardowy obraz wyświetlany z taśmy 35 mm. W systemie Triple ecran (A. Debrie) 3 projektory wyświetlały na ekranie (formatu 1 : 3,5) 3 różne obrazy bądź jeden obraz, zarejestrowany 3 zsynchronizowanymi kamerami (w sytemie tym zrealizowano najsłynniejszy niemy f.sz. Napoleon A. Gance’a, 1927). Ostatnim systemem szerokoekranowym okresu filmu niemego był Anamorphoscope H. Chretiena (1927), pierwszy system anamorfotyczny, poprzednik późniejszego systemu Cinemascope; Chretien użył w nim anamorfotu własnej konstrukcji (Hypergonar).

Format 1 : 1,33, uznany za standardowy na Międzynar. Kongresie Techników Film. (Paryż 1909), uległ — we wczesnej fazie przełomu dźwiękowego w kinematografii (1927–32) — niekorzystnemu, z estetycznego punktu widzenia, zwężeniu; nałożenie na kopie eksploatacyjne ścieżki dźwiękowej zmniejszyło szerokość klatki film. do 21,5 mm, co w efekcie dało format 1 : 1,19. Skutkiem tego było pojawienie się panoramicznych systemów szerokoformatowych. Pierwszym i najdoskonalszym z nich był Grandeur Film (1929, negatyw i pozytyw wynosił 70 mm, format obrazu 1 : 2); konkurowały z nim m.in. Vitascope (1929, 65 mm, 1 : 1,8), Realife (1930, negatyw 35 mm, pozytyw 70 bądź 35 mm, wyświetlany przez obiektyw poszerzający) czy oprac. przez Debrie Magnafilm (1930, 65 mm, 1 : 2,2). Rozkwit f.sz. doprowadził do wprowadzenia 1932 przez Academy of Motion Picture Arts and Sciences formatu standardowego 1 : 1,37 na klatce film. o wymiarach 16 × 22 mm.

W latach 50. i 60. XX w. rozegrała się batalia f.sz. (wzbogaconego o kolor i dźwięk stereofoniczny) z telewizją; rozpoczęła się ona 1952 premierą dokumentalnego filmu This is Cinerama, zrealizowanego systemem Cinerama; do 1961 w USA otwarto 11 kin Cineramy i łącznie 30 w innych krajach. Cineramę stopniowo wyparły systemy jednotaśmowe, pozwalające uzyskać przy niższych nakładach finansowych zbliżone rezultaty wizualne i akustyczne; pierwszym z nich był Cinemascope (1953); do 1955 w projektory Cinemascope wyposażono na całym świecie 31 500 kin. Tylko 1955 systemem tym nakręcono w USA 35 filmów fabularnych. Cinemascope utorował drogę wielu innym anamorfotycznym systemom z taśmą 35 mm, takim jak Dyaliscope, Franscope, Sovscope czy Tohoscope, a także odznaczającemu się najwyższą jakością systemowi Panavision. W 1953 wytwórnia Paramount wprowadziła system z poziomym przesuwem taśmy 35 mm — Vista Vision (w użyciu do 1961). W 1955 M. Todd i B. O’Brien przedstawili szerokoformatowy system Todd-A.O.; z negatywu 65 mm wykonywano stykowe kopie pozytywowe, wykorzystując dodatkową powierzchnię na ścieżki zapisu dźwięku; systemem tym posługiwano się do 1976. W latach 70. i 80. XX w. liczba produkowanych f.sz. spadła, co było podyktowane przeminięciem mody na wielkie widowiska, ale obecnie odnotowuje się znowu wzrost ich produkcji. Dokonująca się na pocz. XXI w. rewolucja technol. w przemyśle film., polegająca na zastosowaniu innych form zapisu niż na taśmie światłoczułej (magnet., opt.), umożliwiła nadawanie obrazowi dowolnego formatu.

Andrzej Bukowiecki