biogenetyczne prawo

biogenetyczne prawo, prawo rekapitulacji,

prawo, wg którego w rozwoju osobniczym organizmów powtarzane są gł. etapy ich historii rodowej („ontogeneza powtarza filogenezę”).

Uogólnienie biol. z pogranicza embriologii i ewolucjonizmu, nazwane i uściślone przez E. Haeckla 1866, żywo dyskutowane już w pocz. XIX w., zwłaszcza w środowisku niem. idealistycznej filozofii natury. P.b. było przez dziesięciolecia uważane za jedną z najważniejszych zasad biologii ewolucyjnej. Początki badań nad nim są związane z obserwacjami rozwoju płodowego ssaków, zwłaszcza człowieka (C.F. Keilmeyer, J.F. Meckel, L. Oken, J.W. Goethe), wg których embrion człowieka w czasie rozwoju zarodkowego przechodzi przez coraz „wyższe” stadia: pierwotniaka, bezkręgowca, ryby, płaza, gada, ssaka i małpy; miało to wskazywać na wyjątkowe i najwyższe miejsce człowieka wśród istot żywych, rychło jednak zostało rozszerzone także na inne grupy organizmów i powiązane z gromadzonymi wówczas danymi paleontologicznymi, sugerującymi, że ta kolejność rozwoju płodowego odpowiada kolejności pojawiania się odpowiednich grup w dziejach Ziemi (L. Agassiz, 1842). Agassiz był przeciwnikiem ewolucji, ale jego koncepcję można było łatwo przedstawić w formie ewolucyjnej, co doprowadziło do sformułowania prawa rozwojowego (tzw. prawo rozwojowe Baera), a następnie do powstania pierwszego systemu ewolucyjnego w Anglii (R. Chambers, 1844) i utorowało drogę do głoszonej później przez Haeckla koncepcji rekapitulacji. Podstawą empiryczną p.b. jest powszechność atawizmów występujących przejściowo w rozwoju zarodkowym wielu organizmów (np. obecność łuków skrzelowych, dodatkowych sutek czy ogona u zarodka człowieka). Zdaniem Haeckla sekwencja faz rozwojowych ontogenezy może odpowiadać sekwencji dawnych, dorosłych form ancestralnych; stąd postulowane przez niego hipotetyczne formy wyjściowe współcz. zwierząt: blastea (odpowiadająca blastuli w ontogenezie), gastrea (odpowiadająca gastruli) itp. Haeckel nie uważał jednak, że ontogeneza jest zawsze wiernym powtórzeniem filogenezy; gdy ma charakter skróconej, ale niezakłóconej sekwencji wydarzeń ewolucyjnych — odzwierciedla proces palingenezy, natomiast zakłócenia tej sekwencji to efekty cenogenezy; takie odstępstwa od rekapitulacji były nazywane przez zwolenników p.b. degeneracjami. Z czasem gromadzenie się tych odstępstw przekonało wielu, że w ewolucji są możliwe najrozmaitsze modyfikacje kolejności i tempa pojawiania się kolejnych etapów (heterochronia) i wszystkie one mogą mieć wpływ na ewolucję.

Pod koniec XIX w. W. Garstand stwierdził, że wielkie innowacje ewolucyjne mogą powstawać nie przez dodanie nowych etapów na końcu ontogenezy, ale właśnie przez zatrzymanie cech młodocianych u osobników dorosłych (pedomorfoza, neotenia); tak tłumaczył on powstanie kręgowców, które miały narodzić się drogą neotenii z osłonic (których larwy, w przeciwieństwie do form dorosłych, mają strunę grzbietową i in. cechy nawiązujące do strunowców). Późniejsi badacze, jak O. Schindewolf, uznali neotenię za mechanizm powstawania wielu grup, np. owadów z larw wijów. Obecnie wiadomo, że w rozwoju organizmów, oprócz niezaprzeczalnych przypadków częściowej rekapitulacji, można też spotkać przejawy najrozmaitszych odmian heterochronii.

Marcin Ryszkiewicz