Konga, Demokratyczna Republika. Historia
 
Encyklopedia PWN
Konga, Demokratyczna Republika. Historia.
Pierwotnymi mieszkańcami dorzecza rzeki Kongo były plemiona myśliwsko-zbierackie: na północy Pigmeje, a na południu ludy spokrewnione z Buszmenami. W I tysiącleciu p.n.e. i I tysiącleciu n.e. napływały falami od północy i wschodu rolnicze ludy Bantu, spychając Buszmenów na południe, a Pigmejów w głąb lasów. Dorzecze Konga stało się ośrodkiem migracji Bantu ku południowi i wschodowi. Na północy, w deszczowych lasach równikowych, ludność żyła na ogół w małych wspólnotach wiejskich bądź związkach plemiennych, na południu zaś, na sawannie, pojawiały się w średniowieczu drobne państwa; ich związki i podboje doprowadziły do unifikacji politycznej i kulturalnej znacznych obszarów leżących w południowej części kraju oraz w północnej Angoli i Zambii. W XIV–XVI w. powstały państwa: nad dolnym Kongiem Kongo, nad górnym Kasai Lunda, nad górną Lualabą Luba, a na początku XVII w. nad środkowym Kasai Kuba.
Kontakty z Europejczykami pierwsze nawiązało Kongo — 1482 do ujścia Konga dotarł Portugalczyk D. Cão. Władca Konga, Nzinga-a-Nkwu, przyjął 1491 chrześcijaństwo, co zainicjowało ożywione stosunki handlowe, polityczne i kulturalne z Portugalią. W XVI w. pojawili się Hiszpanie, na początku XVII w. Holendrzy, potem Francuzi i Brytyjczycy, od wschodu penetrowali basen Konga Arabowie i zarabizowani Afrykanie. Pozostałe państwa regionu nawiązywały stopniowo stosunki z Europejczykami i z Arabami; sprzedawano kość słoniową, miedź i na coraz większą skalę niewolników, wysyłanych na Bliski Wschód i do Ameryki. Początkowo handel niewolnikami sprzyjał rozwojowi scentralizowanych monarchii, z czasem doprowadził jednak do wyludnienia i degradacji stosunków społecznych i politycznych, podtrzymując nie kończące się wojny. Kongo, osłabione od końca XVII w., upadło na przełomie XVIII i XIX w. Luba i Lunda rozpadły się w XIX w.
Destabilizacja regionu w XIX w., do której przyczyniły się także migracje ludności uchodzącej przed arabskimi handlarzami niewolników, ułatwiła inwazję europejską. W przeciwieństwie do Arabów, Europejczycy długo ograniczali się do penetracji wybrzeża; dopiero 1876–77 H.M. Stanley przebył całą rzekę Kongo aż do jej ujścia. Zachęcony przezeń król Belgów Leopold II utworzył 1877 międzynarodowe konsorcjum dla opanowania jej dorzecza. W 1879–84 Stanley zawarł ponad 450 traktatów z lokalnymi władcami i założył pierwsze placówki, kładąc podwaliny pod imperium Międzynarodowego Stowarzyszenia Kongo. Konferencja berlińska (1884–85) uznała istnienie na opanowanych terenach Wolnego Państwa Kongo z Leopoldem II jako władcą, ale bez instytucjonalnych związków z Belgią. Utworzone 1885 siły zbrojne z Afrykanów pod dowództwem Europejczyków podbiły 1891–92 obszar obecnej Katangi, a 1892–94 wschodnie tereny obecnej Demokratycznej Republiki Konga (DRK). Koszty opanowania i zagospodarowania kraju okazały się bardzo wysokie. Miał je zrekompensować bezwzględny wyzysk krajowców przez kompanie koncesjonowane (roboty przymusowe, dostawy przymusowe kauczuku), co było przyczyną buntów, których tłumienie zwiększało koszty i wywoływało oburzenie opinii publicznej.
W 1908 Leopold II przekazał Belgii swoje prawa do Wolnego Państwa Kongo — odtąd kolonia nosiła nazwę Kongo Belgijskie. Panowanie belgijskie zniosło najbardziej rażące formy wyzysku, lecz ingerencja w życie krajowców była większa niż w koloniach innych państw, a brak samorządu w okresie kolonialnym bywa uważany za przyczynę nieprzygotowania kadr i trudności kraju na początku niepodległości. Dużą rolę, zwłaszcza cywilizacyjną (szkolnictwo), odgrywały misje Kościoła katolickiego. Od lat 20. XX w. podstawę gospodarki stanowiła eksploatacja minerałów (miedzi, diamentów, złota, cyny, kobaltu, uranu) przez europejskie i amerykańskie koncerny z Union Minière du Haut Katanga na czele. Opór tubylców przejawiał się w formie zbrojnej (powstanie na wschodzie 1919–23, bunt wojsk w Luluabourgu 1944), także pokojowej (rozwój religii synkretycznych, gł. kimbangizmu od 1921). Po II wojnie światowej powstały pierwsze afryk. organizacje, jak Stowarzyszenie Ludu Kongo (ABAKO, 1950). Rozwijał się ruch nowych wykształconych elit walczących o poprawę swego statusu; od 1946 zaczęły powstawać związki zawodowe.
Znaczny wzrost gospodarczy 1949–55, związany z koniunkturą na surowce w czasie wojny koreańskiej, sprzyjał szybkiej industrializacji i urbanizacji kraju, a także osłabieniu tradycyjnych struktur społecznych i autorytetów. W Belgii pojawiła się idea niepodległości Konga (plan Van Bilsena dekolonizacji w ciągu 30 lat). Próby reform (1951–57) i program likwidacji francuskiego imperium kolonialnego wywołały 1958–59 ożywienie polityczne i powstawanie wielu partii, zwykle na bazie etnicznej, o różnym stanowisku, co do tempa i dróg emancypacji kraju oraz przyszłych związków z metropolią, opowiadających się za centralizmem, federalizmem lub podziałem Konga. Władze Belgii też nie prezentowały jednolitego stanowiska. W 1959 Belgia zaczęła tracić kontrolę nad kolonią, paraliżowaną przez strajki i opór cywilny. Kongijskie ruchy polityczne ulegały radykalizacji, żądając niepodległości bez okresu przejściowego. Belgijsko-kongijska konferencja okrągłego stołu (Bruksela I 1960) ustaliła przejęcie pełni władzy przez Afrykanów na 30 VI 1960 i uzgodniła tekst tymczasowej konstytucji, dającej dużą autonomię 6 prowincjom. Wybory V 1960 wyłoniły rozdrobniony parlament, który niewielką większością wybrał na premiera radykalnego przywódcę Kongijskiego Ruchu Narodowego (MNC), P. Lumumbę, zwolennika centralizmu, a na prezydenta — bardziej umiarkowanego przywódcę ABAKO, J. Kasavubu, opowiadającego się za federalizmem.
Ogłoszenie niepodległości Republiki Kongo (zw. także, w odróżnieniu od byłego Konga Francuskiego, Kongo Léopoldville, później Kongo Kinszasa) zastało kraj bez własnych kadr cywilnych i wojskowych, pod rządami polityków skłóconych i bez doświadczenia. 4 VII 1960 wybuchł bunt żołnierzy podsycany przez Radio Léopoldville, wzywające do rozprawy z białymi, mnożyły się napady na Europejczyków, którzy masowo uciekali z Konga (w ich obronie interweniowały wojska belgijskie). 11 VII najbogatsza prowincja, Katanga, ogłosiła niepodległość z prezydentem M. Czombe na czele. 13 VII Lumumba zerwał stosunki z Belgią i wezwał na pomoc wojska ONZ — niezadowolony z niej zwrócił się do ZSRR. 8 VIII secesję ogłosiła Południowa Kasai, kierowana przez A. Kalonji — armia rządowa dokonała tam masakry ludności Luba. W końcu sierpnia Lumumba wprowadził stan wyjątkowy i aresztował wielu politycznych oponentów. Kraj pogrążał się w chaosie. 5 IX prezydent Kasavubu odwołał Lumumbę z funkcji premiera, w odpowiedzi Lumumba ogłosił zwolnienie z urzędu prezydenta — parlament nie uznał obu dymisji. 14 IX szef sztabu generalnego, pułkownik J.D. Mobutu, przejął władzę, powierzając rządy kolegium komisarzy generalnych, uwolnił więźniów politycznych i wydalił z kraju sowieckich dyplomatów. Stronnicy Lumumby, A. Gizenga i Ch. Gbenye, utworzyli rząd Ludowej Republiki Kongo w Stanleyville (uznany przez państwa bloku sowieckiego oraz niektóre państwa afrykańskie) i opanowali wschód kraju. W XII 1960 Lumumba, w drodze do Stanleyville został aresztowany, wysłany do Katangi i zabity (17 I 1961).
W II 1961 powróciły rządy cywilne z prezydentem Kasavubu. Dzięki działaniom militarnym i działaniom dyplomatycznym została przywrócona jedność terytorialna kraju. Rząd podjął reformy, zreorganizował armię i uzyskał znaczną pomoc Belgii i USA. Ludność była jednak rozczarowana gorszą, niż przed uzyskaniem niepodległości, sytuacją ekonomiczną. W 1962 aresztowano Gizengę i grupę jego stronników; pozostali lumumbiści utworzyli X 1963 w Brazzaville Narodowy Komitet Wyzwolenia i 1964 wywołali powstanie. Tymczasem (do VI 1964) wojska ONZ opuściły Kongo. W VIII 1964 rebelianci kontrolowali połowę kraju, ale ich władza okazała się nieudolna i skorumpowana, a armia odwoływała się do związków plemiennych, wywołując opór innych grup etnicznych. Wybory wygrała, kierowana przez Czombego, Kongijska Konwencja Narodowa (CONACO), prezydent Kasavubu wezwał Czombego z wygnania i powołał na premiera (VII 1964). W VIII 1964 weszła w życie nowa konstytucja. We IX–XI 1964 Czombe i dowodzący armią Mobutu z belgijską i amerykańską pomocą wojskową pokonali powstańców. Wielu polityków jednak obawiało się Czombego, niedawnego secesjonisty i Kasavubu go odwołał (X 1965). W XI 1965 gen. Mobutu ponownie dokonał zamachu stanu: ogłosił się głową państwa, rozwiązał parlament i partie polityczne, zawiesił konstytucję, X 1966 stanął na czele rządu. Reformy 1967–74 zapewniły Mobutu nieograniczoną władzę, opartą na monopolu jego partii, Ludowego Ruchu Rewolucji (MPR). Przeprowadził on nacjonalizację ziemi, złóż mineralnych i wielu firm zagranicznych oraz kampanię tzw. autentyczności afrykańskiej, tj. afrykanizacji nazewnictwa, począwszy od nazwy kraju (od 1971 Zair) i waluty, miast (Léopoldville — Kinszasa, Katanga — Shaba) aż po imiona. Mimo to w latach 70. Mobutu uzyskał pomoc kapitału zagranicznego, co zapewniło rozwój gospodarczy państwa. W 1977–78 wybuchły rozruchy w Shabie, stłumione przez wezwane na pomoc oddziały francuskie, belgijskie i marokańskie. Nowa konstytucja (1978) utwierdziła dominację Mobutu i MPR. Jego rządy i korupcja uczyniły Zair w latach 80. XX w. jednym z najbiedniejszych krajów świata.
Pod naciskiem opozycji, zorganizowanej od 1982 w Związku na rzecz Demokracji i Postępu Społecznej (UDPS) i opinii międzynarodowej, Mobutu zgodził się (IV 1990) na demokratyzację państwa, wkrótce jednak jego gwardia dokonała masakry studentów w Lubumbashi. Konferencja Narodowa 1991–92 z udziałem opozycji uchwaliła projekt nowej konstytucji, przewidujący m.in. ustrój federacyjny, 2-izbowy parlament, wybory powszechne prezydenta i przywrócenie krajowi nazwy Kongo, powołała też rząd tymczasowy (VIII 1992) z premierem E. Tshisekedim (UDPS) — następnie rozwiązała się na rzecz Wysokiej Rady Republiki (HCR), tymczasowej władzy ustawodawczej i wykonawczej. Mobutu nie uznał HCR ani rządu (popieranych przez USA, Belgię i Francję) i zwołał III 1993 tzw. konklawe sił politycznych, które powołało rząd ocalenia narodowego. Impas przełamała ugoda umożliwiająca rozwiązanie konkurencyjnych organów władzy i utworzenie 1 I 1994, uznanej przez obie strony, Wysokiej Rady Republiki–Tymczasowego Parlamentu (HCR–PT) z arcybiskupem L. Monsengwo na czele. Rada zatwierdziła (IV 1994) nowy tymczasowy akt konstytucyjny i powołała rząd, który musiał przyjąć ponad 2 mln uchodźców z Rwandy (1994). HCR–PT uchwaliła projekt konstytucji (państwo federalne o systemie prezydencko-parlamentarnym). Wyborów jednak nie przeprowadzono z powodu gwałtownego pogorszenia sytuacji w kraju.
Zarzewiem destabilizacji okazały się obozy rwandyjskich uchodźców Hutu, przekształcone w bazy zbrojnych milicji, które wspierane przez miejscowych Hutu i armię zairską, zaatakowały Banyamulenge (miejscowych Tutsi, od dawna zamieszkałych na wschodzie kraju, którym odmawiano obywatelstwa zairskiego). Nakaz gubernatora Kiwu Południowego, aby Tutsi opuścili kraj w ciągu tygodnia (X 1996), mimo że odwołany, wywołał reakcję obronną: ich milicje, popierane przez Rwandę i Ugandę, skutecznie kontratakowały. Ruch lokalny szybko przekształcił się w ogólnokrajowe powstanie przeciw reżimowi Mobutu. Tutsi, połączeni z innymi grupami opozycyjnymi w Sojusz Sił Demokratycznych na rzecz Wyzwolenia Konga–Zairu (AFDLC) pod wodzą L.D. Kabili, zdobywali coraz większe tereny kraju, aż 17 V 1997 wkroczyli do stolicy, Kinszasy. Kabila ogłosił zmianę nazwy państwa na DRK, a siebie prezydentem, zniósł partie (poza AFDLC) i instytucje polityczne, przejmując pełnię władzy. Nie stłumiwszy do końca ognisk oporu, zaczął uwalniać się od dotychczasowych sojuszników — Tutsi i wspierających ich ugrupowań z Rwandy i Ugandy. W VII 1998 polecił usunąć z armii i z kraju rwandyjskich wojskowych, co sprowokowało powstanie; przybyłe Kabili z pomocą wojska Angoli i Zimbabwe opanowały sytuację na zachodzie DRK, ale powstańcy utrzymali się na wschodzie. W 1999 Kabila dopuścił do legalizacji partii politycznych pod trudnymi do spełnienia warunkami, rozwiązał AFDLC, zastępując go zakładanymi od początku 1999 Komitetami Władzy Ludowej (CPP).
Wojna domowa, wskutek zaangażowania w nią bezpośrednio lub pośrednio wszystkich krajów regionu, stała się wojną afrykańską. Mimo zawarcia VII 1999 porozumienia w Lusace sytuacja w DRK pozostawała niestabilna, walki wewnętrzne z różnym nasileniem toczyły się nadal. W 2000 utworzono tymczasowy organ p.n. Zgromadzenie Konstytucyjne i Ustawodawcze–Tymczasowy Parlament, który przejął część funkcji ustawodawczych i rozpoczął prace nad projektem nowej konstytucji. W I 2001, po zamordowaniu prezydenta Kabili, urząd ten przejął jego syn J. Kabila. Nowy rząd zawarł ugodę z głównymi frakcjami opozycji, kończącą w zamierzeniu tzw. drugą wojną kongijską, w której zginąć miało ok. 3,5 mln ludzi (porozumienie z Sun City IV 2002). Umożliwiło to wprowadzenie personelu misji ONZ (MONUC). Pod koniec 2002 prezydent J. Kabila wymusił na Rwandzie wycofanie jej wojsk ze wschodniej części DRK. W 2003 powołano rząd przejściowy, mający sprawować władzę do czasu wyborów, który termin wyznaczono ostatecznie na VII 2006 (pod międzynarodowym nadzorem). Kabila zachował stanowisko prezydenta; funkcje 4 wiceprezydentów objęły osoby wywodzące się ze środowisk opozycyjnych. W XII 2005 w referendum przyjęto projekt tymczasowej konstytucji. Wybory w VII–X 2006 wygrał Kabila, a urząd premiera w koalicyjnym rządzie AMP i PLU objął sędziwy współprac. Lumumby A. Giznega (PLU). We wsch. i pn.-wsch. części kraju nadal działają grupy zbrojne walczące z siłami rządowymi i ze sobą na wzajem. 2008 rząd zawarł z ugrupowaniami rebelianckimi z południowej części kraju porozumienie o zawieszeniu broni.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia