Kalecki Michał, ur. 22 VI 1899, Łódź, zm. 17 IV 1970, Warszawa,
polski ekonomista i statystyk.
Kalecki Michał
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 22 VI 1899 w Łódzi. Twórca teorii cyklu koniunkturalnego i teorii efektywnego popytu, teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej oraz tzw. szkoły strukturalnej w badaniach nad gospodarką krajów gospodarczo zacofanych, współautor pierwszych szacunków dochodu narodowego w Polsce.
Studia, pierwsze prace
W 1917–19 studiował na Wydziale Budowlanym Politechniki Warszawskiej, 1920–21 — matematykę na Uniwersytecie Warszawskim, 1921–25 — mechanikę w Technische Hochschule w Gdańsku, 1936–37 — ekonomię w London School of Economics (stypendium Rockefellera). W „Przeglądzie Gospodarczym” opublikował swoje pierwsze przeglądy koniunktury. Był także twórcą kilku oryginalnych, inżynierskich projektów konstrukcji żelbetowych (1930 patent na rozwiązanie żelbetowego stropu dwupłytowego). Od 1929 pracownik Instytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen. Po opublikowaniu przez J.M. Keynesa Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936, wydanie polskie 1956), podjął bliską współpracę ze środowiskiem Keynesa.
Twórca tzw. szkoły warszawskiej
Po wybuchu II wojny światowej pracował w Oksfordzkim Instytucie Statystycznym, gdzie wyniki jego studiów nad brytyjską gospodarką wojenną zapewniły mu intelektualne przywództwo grupy ekonomistów o lewicowych poglądach, uciekinierów przed nazizmem. W 1945–55 pracował w MOP w Montrealu i od 1946 w Departamencie Gospodarczo-Społecznej Sekretariatu ONZ. Próby ograniczenia i cenzurowania jego wypowiedzi, spowodowane maccartyzmem, doprowadziły do rezygnacji z pracy. Po powrocie do Polski był m.in.: 1955–63 wiceprzewodniczący Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów, od 1956 profesor SGPiS, gdzie wykładał 1961–68; od 1958 członek PAN. Stworzył wokół siebie środowisko zw. szkołą warszawską. W 1968, w wyniku antysemickiej, pseudonaukowej nagonki skierowanej przeciwko temu środowisku i jemu samemu, złożył rezygnację z zajmowanych stanowisk i przeszedł na wcześniejszą emeryturę.
Próba teorii ekonomii
W 1933 ukazała się Próba teorii koniunktury, która zapewniła mu trwałe miejsce w teorii ekonomii. Wychodząc od makroekonomicznych równań bilansowych: dochód narodowy z jednej strony składa się z inwestycji i konsumpcji, z drugiej — z płac i zysków (w uproszczonym modelu gospodarki bez handlu zagranicznego i bez dochodów i wydatków rządu) i zakładając ponadto dla uproszczenia, że (a) płace w całości są przeznaczane na konsumpcję (robotnicy nie oszczędzają) oraz (b) całość zysków jest oszczędzana (kapitaliści nie konsumują), na mocy (a) dochód narodowy jest sumą zysków i konsumpcji, a na mocy (b) sumą inwestycji i konsumpcji. Stąd tożsamość bilansowa: zyski są równe inwestycjom. Stawiając pytanie: co wyznacza co — czy wysokość zysków kapitalistów określa ich inwestycje, czy ich inwestycje wyznaczają ich zyski — Kalecki zmienił sens tego równania na przyczynowo-skutkowe: kapitaliści mogą decydować o swoich inwestycjach, ale nie o swoich zyskach. Tak więc to ich wydatki wyznaczają ich zyski, a nie odwrotnie. A jeśli tak, to przy stałych proporcjach podziału dochodu narodowego, wydatki te wyznaczają także rozmiary tego dochodu i zatrudnienia. Co więcej, na mocy (b) i analogicznego łańcucha przyczynowo-skutkowego, decyzje inwestycyjne wyznaczają także rozmiary oszczędności. W modelu gospodarki otwartej, w którym trzeba uwzględnić ponadto dochody i wydatki rządu oraz dopuścić konsumpcję z zysków i oszczędności z płac, teoria Kaleckiego trochę się komplikuje, ale podstawowa zależność się nie zmienia: rozmiary inwestycji, nadwyżki eksportowej i wydatków netto rządu (deficytu budżetowego) wyznaczają rozmiary dochodu narodowego, a przez to także zatrudnienia, konsumpcji itd., a nie odwrotnie.
Znaczenie teorii cyklu koniunkturalnego
Teoria ta jest przede wszystkim podstawą analizy cyklu koniunkturalnego i dynamiki gospodarczej, ale zawiera zarazem mechanizm mnożnika Khana–Keynesa i klasyczną teorię zatrudnienia znaną z Ogólnej teorii... Keynesa. Dostarcza też podstaw polityce interwencjonizmu koniunkturalnego i pełnego zatrudnienia. Dzięki temu praktyczne znaczenie tej teorii było olbrzymie. W USA jeszcze w latach 30. XX w. wskazywała ona drogi wyjścia z kryzysu 1929–33, w Niemczech dostarczyła podstaw dla polityki, którą Niemcy wtedy już prowadziły, a Wielkiej Brytanii pozwoliła w czasie II wojny światowej finansować wydatki wojenne przy stosunkowo niewielkiej inflacji. Po wojnie stała się podstawą trwającej blisko 25 lat prosperity w Europie Zachodniej i w wielu innych rozwiniętych krajach. Dyskusję i uznanie wzbudziły prace Kaleckiego: Teoria dynamiki gospodarczej (1954, wydanie polskie 1958) oraz szkic Polityczne aspekty pełnego zatrudnienia (1943, wydanie polskie 1961), przedstawiający polityczny mechanizm cyklu koniunkturalnego.
Pionierski charakter miały szacunki Kaleckiego (opracował wspólnie z L. Landauem) z 1931–35 dotyczące rozmiarów inwestycji, konsumpcji i dochodu narodowego w Polsce, zwłaszcza Szacunek dochodu społecznego w roku 1929 (1930), który prawdopodobnie był pierwszą w świecie próbą ustalenia szczegółowego podziału dochodu narodowego według klas społecznych.
Inne zainteresowania
Od połowy lat 50. Kalecki zajmował się problemami polskiej polityki gospodarczej. Jego zasady wieloletniego planowania zmierzały do zapewnienia kompleksowego zbilansowania planu, największej efektywności planowanych inwestycji, realności planowania, a przede wszystkim godzenia ze sobą sprzeczności w kształtowaniu konsumpcji na krótką i dłuższą metę. Zasady te zmierzały do ograniczenia arbitralności decyzji gospodarczych. Temu samemu były poświęcone kolejne rozwinięcia jego teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej, a także prace z metodologii rachunku efektywności inwestycji. Renomę założyciela szkoły strukturalnej w studiach nad gospodarką krajów rozwijających się przyniosły Kaleckiemu prace na temat finansowania rozwoju ekonomicznego, jego model gospodarki mieszanej, „planistyczne” podejście do strategii rozwoju oraz liczne analizy empiryczne programów rozwojowych tych krajów. Kalecki jest także autorem kilkunastu prac z teorii liczb, które „wiążą się z twierdzeniami o charakterze centralnym i zapewniają ich autorowi trwałą pozycję w matematyce” (J. Oderfeld, A. Schinzel O pracach matematycznych Michała Kaleckiego, „Roczniki Polskiego Towarzystwa Matematycznego”, S. II «Wiadomości Matematyczne» 1973).
W 1970 Kalecki był kandydatem do Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. Zmarł 17 IV 1970 w Warszawie.
