NSDAP
Encyklopedia PWN
od 1921 jej przywódcą i ideologiem był A. Hitler; 1923 rozwiązana (monachijski pucz), 1925 zorganizowana na nowo. NSDAP dążyła do zdobycia nieograniczonej władzy, wykorzystując niezadowolenie spowodowane skutkami wojny i powojennym kryzysem gosp.; odwoływała się demagogicznie do haseł nacjonalistycznych (podbudowywanych teoriami rasistowskimi, szczególnie silnym antysemityzmem), socjalnych i odwetowych, stopniowo zdobyła poparcie znacznej części społeczeństwa niem.; 1 I 1920 liczba czł. NSDAP wynosiła 64 osoby, 1930 — 125 tys., przed 30 I 1933 wzrosła ponad 700 tys., 1933–34 do 2,5 mln, a 1935–44 do 8,5 mln. Struktura i organizacja NSDAP od 1921 była oparta na zasadzie wodzostwa (Führerprinzip) oznaczającej, że wola wodza jest dla partii i jej członków prawem najwyższym, a on sam nie podlega żadnej kontroli; nacz. organem partii było Kierownictwo (Reichsleitung der NSDAP) z wodzem, Kancelarią, zast. wodza (1925–32 G. Strasser, 1933–41 R. Hess), od 1941 sekretarzem wodza (M. Bormann) oraz szefami centralnych urzędów partyjnych, m.in.: propagandy J. Goebbels, polityki zagr. A. Rosenberg. W terenie NSDAP dzieliła się na organizacje regionalne, powiatowe i lokalne; kierownicy tych organizacji tworzyli tzw. korpus kierowników polit. (700 tys., 1937); formacjami NSDAP były paramilitarne SA, SS, Narodowosocjalist. Korporacja Kierowców (NSKK), Narodowosocjalist. Korporacja Lotników (NSFK), masowe organizacje młodzież. (Hitlerjugend, HJ), organizacja kobiet niem. i Narodowosocjalist. Związek Studentów. Ponadto NSDAP sprawowała pieczę nad każdą organizacją zaw., społ., kult. i in. W wyborach do Reichstagu 1933 uzyskała 43,9% mandatów; dzięki porozumieniu z częścią wielkiego kapitału i junkrami Hitler uzyskał 30 I 1933 stanowisko kanclerza. Rozpoczęło to okres totalitarnych rządów NSDAP w Niemczech. Po rozwiązaniu 1933 partii komunist. i socjaldemokr. oraz spowodowaniu rozwiązania się pozostałych partii polit. i zniesieniu związków zaw. 1934 nastąpiła krwawa likwidacja opozycji wewnątrz NSDAP, zgrupowanej gł. w SA („noc długich noży”). Po przekształceniu życia społ. i polit. wg doktryny nar. socjalizmu rozpoczął się okres ekspansji, która 1939 doprowadziła do II wojny światowej. System terroru polit. NSDAP polegał na ustanowieniu totalnej inwigilacji, szerokiej rozbudowie aparatu policyjnego i obozów, zlikwidowaniu wszelkiej opozycji, poddaniu wszystkich dziedzin życia ścisłej kontroli i reglamentacji ze strony partii i państwa, wprowadzeniu zasady wodzostwa. W polityce zagr. NSDAP realizowała program podbojów Europy (Lebensraum), czemu towarzyszyły terror i ludobójstwo wobec obywateli krajów okupowanych, szczególnie w Polsce, gdzie wymordowano kilka milionów obywateli. Rasistowska polityka NSDAP doprowadziła do zagłady ponad 6 mln Żydów w okupowanej Europie. W procesie norymberskim kierownictwo polit. NSDAP zostało uznane za organizację przestępczą.
