Litwini

Litwini,

naród tworzący podstawową ludność Litwy,

mieszkają także na Łotwie, Białorusi, w Polsce, Rosji, największe skupiska emigr. w USA, Kanadzie, Australii; ogółem ok. 3,3 mln; język litewski; chrystianizacja od XIV w., obecnie wierzący Litwini w większości są katolikami; Litwini wywodzą się z plemion należących do indoeur. ludu Bałtów, które w I tysiącl. n.e. zasiedliły ziemie litew.; w XIII w. utworzyli państwo, które w następnym wieku uzależniło zachodnie i południowo-zachodnie ziemie ruskie (Litwa — Historia); w końcu XIV w. Litwa związała się unią z Polską; w państwie pol.-litew. część Litwinów, zwłaszcza szlachta i magnateria, uległa polonizacji; kultura rdzennie litew. przez wieki była tworzona tylko przez warstwy lud.; w wyniku rozbiorów Polski Litwini stali się poddanymi ros.; lata 70. i 80. XIX w. to okres kształtowania się wywodzącej się z ludu inteligencji litew., która stała się propagatorką idei nar.; powstał na Litwie ruch, który stawiał sobie za cel kształtowanie i upowszechnianie nar. świadomości i ideologii litew. oraz odzyskanie niepodległości.

Litwini w Polsce.

W II RP wg opublikowanych wyników spisu ludności 1931 żyło 83 tys. osób uważających język litew. za ojczysty, wg różnych szacunków od 100 do 300 tys., gł. na zachodniej Wileńszczyźnie (w Wilnie ludność litew. nie przekraczała 2% mieszk. miasta), północnej Białostocczyźnie i Suwalszczyźnie; ok. 95% mieszkało na wsi i utrzymywało się z pracy we własnych drobnych i średnich (do 10 ha) gospodarstwach rolnych. Szczególną rolę w życiu społeczności litew. odgrywała inteligencja (księża katol., nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodów) — aktywna na polu działalności społ. i nar.; ośrodkami były Wilno i Sejny. Litwini w Polsce mieli rozbudowany system organizacji kult.-oświat. i polit., jednak ich położenie determinował — trwający niemal przez cały okres międzywojenny — pol.-litew. konflikt terytorialny. W okresach szczególnego zaognienia wzajemnych stosunków władze pol. ograniczały działalność litew. instytucji i stowarzyszeń (1920–23, gdy ważyły się losy przynależności państw. Wileńszczyzny, oraz 1935–37, gdy nastąpiła likwidacja większości litew. organizacji społ.); podobną politykę prowadziły władze Rep. Litew. w stosunku do żyjących tam Polaków. Najważniejszą reprezentacją interesów litew. w Polsce był Tymczasowy Kom. Litwinów Wileńskich (zał. 1919); 1936 na polecenie władz pol., które domagały się likwidacji jego „tymczasowości”, zmienił nazwę na: Litew. Kom. Nar. (wobec niezarejestrowania jego statutu został 1937 zdelegalizowany, następnie działał tajnie); kolejni przewodniczący: M. Biržiška, K. Stašys (2-krotnie), D. Alseika. Komitet pełnił funkcję instytucji reprezentującej interesy Litwinów wobec władz pol. i na forum międzynar., stanowił istotny element polityki zagranicznej rządu Litwy wobec Polski, co w początkowym okresie jego istnienia uzewnętrzniło się (uzgodnioną z władzami litew.) akcją nacisku na ludność litew., aby udzielała poparcia terytorialnym żądaniom rządu litewskiego. Wśród litew. ugrupowań polit. w Polsce, które stanowiły odpowiedniki partii działających w Rep. Litew., zasadnicze znaczenie miał ruch chrześc.-demokr., natomiast mniejsze wpływy mieli narodowcy i ludowcy. Partie polit. nie brały udziału w życiu polit. Polski, protestując w ten sposób przeciwko włączeniu Wileńszczyzny do państwa polskiego. Szczególną rolę w utrzymywaniu litew. świadomości nar. odgrywały organizacje oświat.-kult., a zwłaszcza, związane z nurtem chrześc.-demokr., Litew. Tow. Oświatowe „Rytas”, oraz, związane z ludowcami, Litew. Tow. Oświatowe „Kultura”. Oba stowarzyszenia utrzymywały sieć prywatnych szkół litew.; pierwsze z nich prowadziło niemal całe litew. szkolnictwo prywatne (1916–18 — 58 szkół początkowych, 1923/24 — 153, 1938/39 — 2). Organizacją o największych wpływach na wsi było zał. 1925 Litewskie Towarzystwo Wychowawcze i Opieki nad Młodzieżą im. Św. Kazimierza (1936 skupiało ponad 16 tys. czł.); prowadziło ono działalność wychowawczą i propagowało czytelnictwo. Działalność nauk. prowadziło Litew. Towarzystwo Nauk. (zał. 1907). Działalnością charytatywną zajmowały się liczne organizacje: Litew. Tow. Pomocy Ofiarom Wojny (zał. 1914, od 1926 pod nazwą Litew. Tow. Dobroczynności, 1937 zawieszone), Litew. Katolickie Tow. Trzeźwości oraz Litew. Tow. Pomocy Sanitarnej. Działalność gosp., oświat.-zawodową i związkową realizowały: Litew. Tow. Rolnicze (zał. 1926; 1935–36 posiadało 10 spółdzielni, ponad 100 kół roln. z ok. 1,6 tys. czł.), Litew. Spółdzielnia Kredytowa (zał. 1929), Litew. Tow. Katolickich Rzemieślników i Robotników, Związek Nauczycieli Litwinów oraz Związek Studentów Litwinów Wileńskich (oba zał. 1926). Litwini dysponowali własną prasą (1925 — 3 tytuły, 1937 — 9), utrzymywaną gł. z dotacji z Rep. Litew. oraz emigracji litew. w Stanach Zjedn.; najważniejszymi tytułami, w różnych okresach, były: tygodnik, następnie dwutyg. „Vilniaus Rytojus” [‘jutro Wilna’] (1927–37), organ Tymczasowego Kom. Litwinów Wileńskich, „Vilniaus Aidas” [‘echo Wilna’] (od 1928, „Aidas” ‘echo’), ukazujący się od 1919 (nieregularnie) tyg. „Vilniaus Garsas” [‘głos Wilna’] będący kontynuacją pierwszego czasopisma litew. „Aušry” [‘jutrzenka’]; z opcją chrześc.-demokr. był związany tyg. „Kelias” [‘droga’] (1925–28). Publiczne szkolnictwo litew. 1922/23 dysponowało 52 szkołami powszechnymi (1925/26 — 7, 1936/37 — 45, 1938/39 — 9); oprócz nich istniały szkoły prywatne: 1924/25 — 98, 1938/39 — 2; po 1924 zaczęły powstawać szkoły z pol. i litew. językami nauczania, tzw. utrakwistyczne (1925/26 — 29 szkół, 1937/38 — 31); Litwini prowadzili ponadto 2 gimnazja (Wilno, Święciany) oraz kilka ośrodków szkolenia zawodowego. W czasie II wojny światowej trwał konflikt pol.-litew. na ziemiach II RP, w skrajnych przypadkach dochodziło do walk między pol. i litew. formacjami militarnymi, a także do współpracy z ZSRR lub Niemcami, wymierzonej przeciwko drugiej stronie.

Po II wojnie świat. został podpisany układ między Polską a Litew. SRR (IX 1944) przewidujący przesiedlenie się Litwinów do Litew. SRR; niewielu skorzystało (nie zawsze dobrowolnie) z tej możliwości; w granicach Polski pozostało ok. 10 tysięcy Litwinów; obecnie wg źródeł pol. jest ich 9 tys., wg źródeł litew. w Polsce — 30 tys. (1992); zamieszkują gł. północno-wschodnią część pow. suwalskiego (gminy: Puńsk, Sejny i Szypliszki); ponadto Litwini żyją w rozproszeniu na terenie całej Polski. Polityka państwa pol. po wojnie ograniczała się do zaspokojenia elementarnych potrzeb kult.-oświat. litewskiej mniejszości nar. (nauka języka ojczystego i amatorski ruch artyst.); 1957 umożliwiono założenie Litew. Towarzystwa Społ.-Kult. (od 1992 Stowarzyszenie Litwinów w Polsce). Od końca lat 80. Litwini mają możliwość kultywowania swojej odrębności nar. i kulturowej; oprócz Stow. Litwinów w Polsce działają także Litew. Tow. Św. Kazimierza (zał. 1990 z siedzibą w Sejnach) oraz Wspólnota Litwinów w Polsce (zał. 1993) z siedzibą w Puńsku, która koordynuje działalność litew. organizacji i instytucji, utrzymuje kontakty ze Świat. Wspólnotą Litwinów w USA, patronuje działalności kult., społ., polit. i gospodarczej. Od 1960 Litwini wydają dwutygodnik (wcześniej kwartalnik) „Aušra” [‘świt’] (obecnie działa przy nim wydawnictwo książkowe); od 1991 ukazuje się polskojęzyczne pismo traktujące o problemach mniejszości litew. „Lituanica”; funkcjonuje też szkolnictwo w języku litew.; na UAM w Poznaniu działa katedra języka litew., na Uniwersytecie Warszawskim — katedra filologii bałtyckiej; rozwija się prężny amatorski ruch artyst. (1990 — 11 zespołów); od 1990 Radio Białystok nadaje audycje w języku litew.; w Puńsku i Sejnach istnieją ośrodki kultury litew.; 1993 powstała w Puńsku Federacja Wspierania Działalności Litwinów w Polsce.

Witold Sienkiewicz