Pustynia
 
Pustynia
Pustynią nazywamy obszar lądu w strefie klimatu suchego, pozbawiony roślinności lub z niską roślinnością rozproszoną, pokrywającą mniej niż 10% powierzchni. Pustynie są typowymi krajobrazami strefy suchej (aridalnej), których granice są wyznaczane na podstawie cech klimatu, głównie stosunku przychodu wody z opadu (P) do wielkości potencjalnej ewapotranspiracji (PET). Według klasyfikacji UNESCO jej zasięg określa wartość współczynnika P/PET wynosząca 0,2. Zakres wartości 0,2–0,5 wyznacza zasięg strefy półsuchej (semi-aridalnej), dla której typowym krajobrazem jest głównie półpustynia, mająca pewne cechy pustyń i stepów bądź sawann. Główne przyczyny suchości klimatu i rozwoju pustyń to kontynentalizm związany z wnętrzami lądów, położenie w strefie formowania się wyżów atmosferycznych, obecność barier orograficznych powstrzymujących dopływ wilgotnego powietrza, bliskość zimnych prądów oceanicznych. Zasięg pustyń nie jest stały i zmienia się wraz ze zmianami klimatu Ziemi. W niektórych okresach plejstocenu był on znacznie większy niż obecnie, o czym świadczą nieaktywne pola wydmowe na obszarze m.in. dzisiejszej Botswany, Zambii i Angoli w południowej Afryce czy w północnej Argentynie. Ze względu na położenie i cechy klimatu wyróżnia się pustynie strefy umiarkowanej o skrajnie kontynentalnym klimacie i stosunkowo wilgotnej zimie, nawet z opadami śnieżnymi, oraz znacznie bardziej suche pustynie strefy podzwrotnikowej i zwrotnikowej.
Rozmieszczenie pustyń. Obszary wybitnie suche zajmują obecnie 4% powierzchni lądów, suche 15%, a półsuche ok. 14,5%. Rozmieszczenie pustyń jest nierównomierne w skali kontynentów. Największą powierzchnię obszary wybitnie suche i suche zajmują w Afryce (prawie 12 mln km2 — 40% powierzchni kontynentu), w Azji prawie 9 mln km2 (20%), w Australii 3,9 mln km2, co jednak stanowi aż 51% powierzchni kontynentu. Udział pustyń w powierzchni Ameryki Południowej wynosi ok. 8%, w Ameryce Północnej 5,5%, w Europie tylko 1%. Powierzchnia obszarów półsuchych, głównie półpustyń, wynosi w Azji 7,5 mln km2 (17%), w Afryce 6,1 mln km2 (20%), w Ameryce Północnej 2,7 mln km2 (11%), w Australii 2,5 mln km2 (32%), w Ameryce Południowej 1,6 mln km2 (9%), w Europie 0,8 mln km2 (8%). W Afryce pustynie i półpustynie występują w strefie zwrotnikowej, na północy (Sahara, obszary otaczające Wyżynę Abisyńską) i południu (Namib, Kalahari). W Azji ciągną się równoleżnikowym pasem od wybrzeża Morza Śródziemnego (Negew, Pustynia Syryjska) i Półwyspu Arabskiego (Ar-Rub al-Chali, Wielki i Mały Nefud, Al-Ahsa) na zachodzie, przez Wyżynę Irańską (Wielka Pustynia Słona, Daszt-e Lut, Margo, Registan), Azję Środkową (Kara-kum, Kyzył-kum), Kotlinę Kaszgarską (Takla Makan) po Gobi na wschodzie. Występują także w północno-zachodniej części Azji Południowej (Thar, Thal). W Ameryce Północnej znajdują się w zachodniej części kontynentu, na wybrzeżu Oceanu Spokojnego (Sonora, Mojave), w Górach Skalistych (Wielka Kotlina) i na Wyżynie Meksykańskiej (Chihuahua). W Ameryce Południowej miejscem ich występowania są Andy (Atakama) i Wyżyna Patagońska. W Australii zajmują niemal całą środkową (Simpsona, Wielka Pustynia Wiktorii) i zachodnią (Wielka Pustynia Piaszczysta, Gibsona) część kontynentu.
Typy pustyń. Klasyfikacja pustyń powinna mieć według M. Pietrowa charakter trzystopniowy. Podział pierwszego stopnia nawiązuje do zróżnicowania klimatycznego i obejmuje pustynie wybitnie suche i suche, z wariantami kontynentalnymi i nadoceanicznym. Dalszy podział nawiązuje do ukształtowania rzeźby terenu i opiera się na kryterium geologiczno-geomorfologicznym, obejmując pustynie górskie z dominującą rzeźbą tektoniczno-denudacyjną, pustynie wyżynne na płaskowyżach o płytowej rzeźbie strukturalnej oraz pustynie nizinne w obrębie równin akumulacyjnych. W obrębie każdego z tych typów można dokonać dalszego rozróżnienia na podtypy wg rodzaju utworów powierzchniowych i gleb. Pustynie piaszczyste, rozwinięte na podłożu piasków rzecznych, morskich lub wietrzeniowych. Zajmują zwykle duże powierzchnie, tworząc „morza piasków”. W wielu obszarach noszą one swoiste nazwy, jak erg (arabski), szamo (chiński), kum (turkmeński). Największymi aktywnymi pustyniami piaszczystymi są Ar-Rub al-Chali na Półwyspie Arabskim (650 tys. km2), w większości piaszczyste Kara-kum (350 tys. km2) i Kyzył-kum (300 tys. km2) w Azji Środkowej oraz Irk asz-Szasz-Adrar w zachodniej Saharze (319 tys. km2). Pustynie piaszczysto-żwirowe są zbudowane z utworów powstałych przez wietrzenie piaskowców i zlepieńców, mają charakter na ogół równinny i występują na płaskowyżach; są określane mianem serir (arabski), reg (perski), gobi (mongolski). Występują powszechnie w Azji Środkowej, na Półwyspie Arabskim i na Saharze. Pustynie gruzowe z pokrywami gipsowymi lub węglanowymi są typowe dla wapiennych płaskowyżów. Mają najbardziej suchy charakter i surowe warunki wegetacji. Są częste na Saharze i noszą nazwę hamady. Pustynie gruzowe równin przedgórskich są związane z rozległymi stożkami napływowymi, zbudowanymi z gruzu skalnego, żwiru i piasku, akumulowanego w trakcie sporadycznych wezbrań i spływów rumoszu skalnego. Pustynie skaliste występują na obszarach górskich. W ich obrębie są powszechne wychodnie skał podłoża poddawane intensywnemu wietrzeniu, strome skaliste stoki, rumowiska skalne, doliny w postaci gardzieli i jarów. Są typowe dla Azji Środkowej, Wyżyny Irańskiej, Półwyspu Arabskiego, Sahary. Pustynie ilasto-piaszczyste mają zwykle rzeźbę równinną i występują na płaskowyżach zbudowanych z wietrzejących osadów ilasto-piaszczystych. Pustynie ilaste powstają na utworach rzecznych i jeziornych, o rzeźbie równinnej. W Azji Środkowej noszą nazwę takyr, w Iranie — kewir, w Ameryce Północnej — playa. Pustynie lessowe tworzą się na płaskowyżach i równinach zbudowanych z osadów lessowych. Pustynie złych ziem (badlandów) występują na mało zwięzłych osadach podlegających szybkiej erozji i cechują się dużym rozczłonkowaniem rzeźby. Występują m.in. na przedgórzach gór Azji Środkowej, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej. Pustynie słone, często przechodzące w ilaste, są związane z solniskami i zasolonymi obniżeniami z płytko zalegającymi wodami gruntowymi. Występują w centralnych częściach kotlin śródgórskich i wyżynnych, zwykle w miejscu dawnych jezior lub na wybrzeżach. Ich powierzchnie tworzy skorupa solna, na której rozwijają się gleby sołonczakowe. Pustynie słone są określane jako szott, sebkha (arabski) lub szor (turkmeńskii). Pustynie nadmorskie są typowe dla wybrzeży Morza Kaspijskiego, Zatoki Perskiej, Morza Śródziemnego. Pustynie śródgórskie występują w Górach Skalistych, na Saharze, Wyżynie Irańskiej, w Azji Środkowej.
Rzeźba terenu. W rozwoju rzeźby obszarów pustynnych szczególne znaczenie mają procesy wietrzeniowe, fluwialne i eoliczne. Rezultatem ich działania są formy terenu specyficzne dla strefy suchej. W wyniku intensywnego wietrzenia mechanicznego, głównie solnego i termicznego, w górach także mrozowego, powstają rozległe rumowiska skalne, formy kawernowe, zwane tafoni. Skały podlegają łuszczeniu (eksfoliacji) i pękaniu. Na powierzchniach skał występuje lakier pustynny (warnisz, patyna). Silne parowanie sprzyja powstawaniu skorup wapiennych, gipsowych i solnych, niekiedy pokrywających znaczne obszary. U podnóży ścian skalnych tworzą się stożki i hałdy usypiskowe. Sporadyczne opady o dużej wydajności powodują zmyw powierzchniowy, rozwój sieci wąwozów w miękkim podłożu i podstokowych zrównań, zwanych pedymentami w skałach twardych. Doliny epizodycznych rzek mają często kształt skrzynkowy, z płaskim żwirowym dnem i pionowymi brzegami. W krajach arabskich noszą one nazwę wadi (uedy). U wylotu dolin do kotlin powstają potężne żwirowe stożki napływowe — zazębiając się, tworzą tzw. bajadę. Centralną część kotlin tworzą mułkowo-ilaste równiny, zw. playa. Charakterystycznymi formami rzeźby dla pustynnych obszarów o budowie płytowej są płaskowyże ze stromymi lub urwistymi stokami, progi skalne o zatokowym przebiegu oraz góry-świadki na ich przedpolu. Liczne są łuki i mosty skalne. Akumulacyjnymi formami eolicznymi są wydmy, zwykle występujące gromadnie, tworzące „morza piasków”. W ich obrębie są spotykane różnorodne formy wydmowe (wydmy podłużne, sierpowate, barchany, gwiaździste) o wysokości od kilku do 300 m. Zwykle wydmy jednego typu zdecydowanie dominują. Erozyjna działalność wiatru powoduje powstanie wzgórz i grzbietów ostańcowych, zw. jardangami i graniaków wiatrowych, a wywiewanie piasku — niecek deflacyjnych, które mogą osiągać spore rozmiary i sięgać poniżej poziomu morza, np. Al-Kattara w Egipcie. Znaczne ilości pyłu są przenoszone podczas burz pyłowych. Współdziałanie wietrzenia i wiatru prowadzi do powstania grzybów skalnych, typowych dla skał osadowych. Współcześnie obserwowane formy rzeźby pustyń są związane nie tylko z klimatem suchym, ale mogą być częściowo odziedziczone z wcześniejszych okresów o bardziej wilgotnym klimacie. Takimi formami są np. doliny, jedynie przemodelowane w warunkach pustynnych, tarasy jezior pluwialnych, formy krasowe.
Klimat. Klimat pustyń cechuje niska wilgotność powietrza oraz znaczne roczne i dobowe wahania temperatury, które mogą sięgać kilkudziesięciu stopni. Na pustyni zanotowano najwyższe temperatury na Ziemi: 57,8°C w Al-Azizijja w Libii (1922), 56,7°C w Dolinie Śmierci w USA (1913), 53,1°C w Cloncurry w Australii (1889). Zachmurzenie, wskutek małej zawartości pary wodnej w atmosferze, jest na ogół niewielkie, z wyjątkiem pustyń zachodnich wybrzeży kontynentów półkuli południowej, gdzie są częste mgły adwekcyjne. Opady są nieregularne, a ich sumy roczne bardzo małe, od kilku do 100–200 mm. W Arica (Chile) średnia wieloletnia opadów z 59 lat wynosiła poniżej 1 mm. Typowe są sporadyczne (nawet co kilka lat) opady nawałnicowe, powodujące krótkotrwały spływ powierzchniowy w suchych korytach rzek. Znaczne wypromieniowanie ciepła w nocy przy bezchmurnym niebie powoduje osadzanie się rosy. Roczny przychód wody z rosy może być wyższy niż z opadów atmosferycznych (np. na pustyni Negew w Izraelu).
Stosunki wodne. Pustynie cechuje znaczne ubóstwo wody. Nieliczne rzeki stałe mają charakter tranzytowy, tzn. ich obszar zasilania znajduje się poza pustynią, w obszarze o wilgotniejszym klimacie, np.: Nil, Indus, Kolorado, Amu-daria. Część z nich nie dociera do końcowego morza lub jeziora, zanikając wskutek silnego parowania i infiltracji wody w przepuszczalne osady, np. Tarym na pustyni Takla Makan. Większość to rzeki okresowe, aktywne podczas krótkiej pory wilgotnej, lub epizodyczne, w których przepływ dokonuje się po nieregularnych opadach, nawet w odstępie wielu lat. Jeziora pustyń mają charakter stały, jeśli są zasilane przez rzeki stałe (Jezioro Aralskie), lub okresowy. Silne parowanie powoduje, że ich wody są zwykle silnie zasolone, a na brzegach tworzą się powierzchniowe skorupy solne. Ze względu na skład chemiczny wyróżnia się m.in. jeziora sodowe, boraksowe, gorzkie itp. Jeziora pustynne cechują się znacznymi wahaniami stanów wody w ciągu roku i mogą całkowicie wysychać. Niektóre pustynie, wykształcone w obrębie wielkich niecek tektonicznych, posiadają bogate zasoby wód podziemnych, mających na wielu obszarach charakter artezyjski. Wody artezyjskie występują m.in. w Australii (Wielki Basen Artezyjski), na Półwyspie Arabskim i w północnej części Sahary. Płytkie wody podziemne towarzyszą także dolinom rzek epizodycznych i okresowych i są eksploatowane w licznych studniach, umożliwiając osadnictwo, rolnictwo oparte na sztucznym nawadnianiu i prowadzenie szlaków komunikacyjnych.
Szata roślinna i świat zwierzęcy. Roślinność pustyń jest często bogata pod względem składu gatunkowego, natomiast cechuje się małą zwartością. Rośliny pustyń, noszące ogólną nazwę kserofitów, to jednoroczne zioła kiełkujące po epizodycznych opadach, tzw. terofity, oraz trwałe byliny przystosowane do stałego niedoboru wody. Terofity są typowe dla obszarów skrajnie suchych, o nieregularnych opadach; pozostałe występują na pustyniach z wyraźnie zaznaczoną porą wilgotną. Rozwinęły one głębokie systemy korzeniowe, umożliwiające sięgnięcie do poziomu warstw wodonośnych (np. saksauł na pustyniach Azji) lub są roślinami posiadającymi zdolność pobierania wody z mgły i jej magazynowania w tkankach liści i łodyg. Specyficzne zbiorowiska roślinne porastają solniska i in. obszary o znacznym zasoleniu gleby. Tworzą je tzw. halofity, np. komosowate. W miejscach wilgotniejszych, np. w dolinach rzek epizodycznych i oazach, występuje roślinność drzewiasta, m.in. w Afryce i Azji Południowo-Zachodniej są to akacja, tamaryszek, oleander, palma daktylowa. Na pustyniach zachodnich wybrzeży kontynentów, ze znacznym przychodem wilgoci z mgły adwekcyjnej, powszechnie występują porosty. Dużo bardziej jest rozwinięta szata roślinna półpustyń, mających często charakter krzewiasto-drzewiasty i stanowiących formację przejściową do stepów lub sawann.
Fauna pustyń, przystosowana do długotrwałego braku wody, to przede wszystkim owady (szarańcza, chrząszcze czarnuchowate), skorpiony i gady (jaszczurki, m.in. agama, gekon i scynk, oraz węże). Ze ssaków występują gryzonie, kopytne, m.in. antylopy oryks, algazel, adaks i suhaki, wielbłądy; z ptaków strusie. Typowymi drapieżnikami są hiena, szakal, lis piaskowy, kojot. Na pustyni Namib do życia w środowisku pustynnym są przystosowane m.in. słonie. Wśród gatunków flory i fauny pustynnej jest wiele endemitów.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Pustynia piaszczysta, Ar-Rub al-Chali, największa pustynia piaszczysta na Ziemi, na Półwyspie Arabskim, głównie w Arabii Saudyjskiej fot. Ambasada Arabii Saudyjskiej
Pustynia arktyczna w Azji, bezleśna formacja roślinna w pn. strefie podbiegunowej. fot. P. Poręba/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia