Kraków, Zamek Królewski na Wawelu

fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kraków, Zamek Królewski na Wawelu

rodzaj budowli — siedziba królów Polski

architekci — Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berrecci, Giovanni Trevano

daty — ok. 1504–36 (odbudowa renesansowa po pożarze w 1499 r.), ok. 1595–1600 (odbudowa po pożarze w 1595 r.)

lokalizacja — Kraków, Wawel

Monumentalny zespół rezydencjonalny, ukształtowany w pierwszej połowie XVI w. z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych, gotyckich budowli.

Gród na Wawelu istniał już w czasach przedpiastowskich, kiedy znajdował się tu ośrodek plemiennego państewka Wiślan (IX w.). Od ok. 990 r., po przejściu Krakowa pod władzę Mieszka I, gród stał się jedną ze stolic monarchii, a od 1040 r. główną. Za rządów Bolesława I Chrobrego stanęła rotunda Panny Marii, zrekonstruowana częściowo w XX w. (zw. rotundą Św. Feliksa i Adaukta).

Kazimierz III Wielki wzniósł w połowie XIV okazały zamek królewski, w obręb którego włączono partie wcześniejszych budowli romańskich i gotyckich. Z rezydencji tej pozostało niewiele — tzw. Wieża Łokietkowa i wzniesiony za czasów Jadwigi i Władysława II Jagiełły Pawilon Gotycki zwany Kurzą Stopką. W 1499 r. zamek spłonął. Rozpoczęta niezwłocznie odbudowa, trwająca cztery dziesięciolecia i prowadzona kolejno przez Franciszka Florentczyka, mistrza Benedykta zw. Sandomierzaninem i Bartolomeo Berrecciego, przeistoczyła zamek w wielką rezydencję renesansową ze słynnym dziedzińcem o trójkondygnacyjnych, arkadowych krużgankach. Pierwsze powstało krótkie skrzydło zachodnie — 1505 (Dom Królowej Elżbiety Rakuszanki), następnie właściwym pałac monarszy — skrzydła północne i wschodnie — 1507–29, mieszczący zespół paradnych sal i komnat, m.in. słynną Salę Poselską z kasetonowym stropem z zespołem rzeźbionych głów ludzkich. Z ok. 200 rzeźb Hansa Snycerza, Sebastiana Tauerbacha i Jana Jandy (1535) ocalało do naszych czasów tylko 30. Czwarte skrzydło, południowe, tworzy parawanowa ściana.

Do ozdobienia wnętrz Zygmunt I Stary i Zygmunt II August zamawiali w najlepszych niderlandzkich pracowniach tkaniny obiciowe, ogromne gobeliny, zwane od miasta ich wytwarzania arrasami. Kolekcja powstała głównie w latach 1553–71. Najbardziej znana jest seria biblijna — cykle Dzieje Noego, Dzieje Wieży Babel. Arrasy zapisane Rzeczypospolitej w ciągu następnych stuleci odbywały liczne podróże i na Wawel powróciły dopiero w XX w., najpierw zwrócone przez Rosję Sowiecką 1921–25, a następnie 1961 r., po ewakuacji do Kanady jesienią 1939 r. Po pożarze w 1595 r. Zygmunt III Waza polecił odbudowę spalonych części zamku Giovanniemu Trevano. Powstał wówczas piękny wczesnobarokowy apartament z Salą Pod Ptakami (kominek odkuł Reitino da Lugano), kaplicą, gabinetem i sypialnią królewską.

W 1611 r. Zygmunt III ostatecznie przeniósł swoją siedzibę do Warszawy. Zamek Wawelski popadał w coraz większe zaniedbanie. Katastrofę przyniósł pożar wzniecony przez żołnierzy szwedzkich podczas wojny północnej (1702). Zaborca austriacki zamienił Wawel na koszary wojskowe, które mieściły się tu aż do 1905 r. Wiek XIX przyniósł m.in. zburzenie licznych budowli na wzgórzu wawelskim — ich miejsce zajął głównie plac ćwiczeń. Rozpoczęta przed I wojną światową wielka restauracja zamku ze środków społecznych, prowadzona przez Zygmunta Hendla i Adolfa Szyszko-Bohusza, doprowadziła do przywrócenia wnętrzom i dziedzińcowi dawnego piękna. Prace przerwała II wojna światowa, podczas której Wawel był rezydencją generalnego gubernatora Hansa Franka. Wówczas miejsce Kuchni Królewskich po zachodniej stronie dziedzińca arkadowego zajął nowy budynek biurowy. Restaurację kontynuowano po 1945 r. Zamek Wawelski jest obecnie siedzibą Państwowych Zbiorów Sztuki.

Bartłomiej Kaczorowski

Kraków, Zamek Królewski na Wawelu

Kraków, Wawel, widok od strony tzw. Kurzej Stopki

Kraków, Wawel, renesansowe krużganki

Wawel, arras z herbami Polski i Litwy

Wawel, dziedziniec zamku królewskiego

Wawel, Sala Poselska

Wawel, widok w XVII w. — miedzioryt Meriana i Vischera de Jonghe (1602–1611)

Rękojeść Szczerbca — Skarbiec Koronny na Wawelu

Bestiariusz, fragment arrasu wawelskiego z przedstawieniem fantastycznych zwierząt — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Dolabella Tommaso, Portret Stanisława Tęczyńskiego, przed 1634 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Arras tronowy z herbem Polski — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Blanki na Wawelu w Krakowie

Gobelin. Legenda o rycerzu z łabędziem, poł. XV w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Kraków, dziedziniec zamku królewskiego na Wawelu

Gobelin przedstawiający polowanie na rogacza — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu

Talerz z kwitnącą wiśnią i sosną przy skałach, dekoracja typu Imari (rejon Arita) przed 1721 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Wawel, krużganki 2. piętra na dziedzińcu zamku

Wawel, sala w apartamentach Zygmunta III Wazy w tak zwanej Kurzej Stopce

Kafel wawelski z wizerunkiem króla, warsztat Bartosza z Kazimierza,1. poł. XVI w.

Coxcie Michiel, arras z cyklu Dzieje Raju, XVI w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Arras krajobrazowo-zwierzęcy z przedstawieniem jednorożca, żyrafy i rysia, 1550–60 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Plan Wawelu w XV w.

Wawel, widok od strony Wisły

Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, inscenizacja T. Trzcińskiego na dziedzińcu zamku wawelskiego, 1923

Wawel, kominek w sali Pod Ptakami

Wawel, strop kasetonowy z rzeźbionymi głowami w Sali Poselskiej

Dolabella Tommaso, Bitwa pod Lepanto (fragment), 1632 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Kobierzec Ogińskich, 2. połowa XVIII w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków.

Smok wawelski, rycina z dzieła Cosmographia universalis S. Munstera, 1559