zwierzęce grupy rodzinne
 
Encyklopedia PWN
zwierzęce grupy rodzinne,
zbiorowości zwierzęce złożone z rodziców (lub jednego z nich), dzieci, starszego rodzeństwa, czasem także z osobników dalszego pokrewieństwa (np. tzw. ciotki), które łączy szczególna więź;
niekiedy rodzinę tworzy wraz z dziećmi większa liczba osobników jednej płci — gdy jest wiele samic wraz z potomstwem wokół jednego dojrzałego samca, wtedy mówimy o haremowych zespołach zwierzęcych; wśród trwałych zbiorowości rodzinnych typu monogamicznego może jednak być sam ojciec lub sama matka z dziećmi i wtedy mamy do czynienia z rodziną ojcowską lub matczyną; niekiedy wychowywane dzieci nie należą do jednego z rodziców lub nawet do żadnego z nich — w świecie zwierząt takie rodziny (z reguły dwugatunkowe) są wynikiem pasożytnictwa lęgowego (np. matka trzciniaka wychowująca pisklę kukułcze). Związki zwierząt różnych płci bywają krótko- i długotrwałe; para jest pojęciem niejednoznacznym: nazywa się tak zarówno krótkotrwały związek heteroseksualny kopulujących osobników (wiele owadów, koty, psy itp.), jak i trwały związek osobników różnej płci, lecz nigdy nie odbywających kopulacji (np. pary młodocianych pawianów), zanim przekształci się on w  „małżeństwo”; homoseksualny mniej lub bardziej trwały związek (np. dwóch kaczorów) nazywa się dwójką; do zbiorowości zw. rozrodczymi, oprócz rodzinnych, należy też szczep — oparty na więzi między trzema pokoleniami.
U ssaków dominują związki krótkotrwałe; wiele samców należących do gat., w których sama matka wychowuje dzieci (np. niektóre drapieżne — ryś, niedźwiedź), łączy się z samicami tylko na okres rui; nawet u zwierząt stadnych (żyrafa, antylopy) związki takie mogą się ograniczać tylko do samej kopulacji (samce są wówczas poliginiczne, samice różnie); samice szympansa, psów, wielu ryb czy pszczoły miodnej łączą się z wieloma samcami; w jeszcze większym stopniu dotyczy to samców — nazywa się to promiskuityzmem; natomiast np. samice ochotek łączą się tylko z jednym samcem (samce w tym czasie tworzą charakterystyczne zbiorowiska w kształcie słupów, na polanach i duktach leśnych), podobnie zachowują się samice muchy zgniłówki pokojowej (Fannia canicularis). Długotrwałe związki spotyka się z reguły wśród ptaków; utrzymują się one niekiedy (jak u jaskółki) przez okres jednego wylęgu, niekiedy trwają cały rok (np. u kaczki krzyżówki); spośród rzadkich przykładów u ssaków długotrwałe związki występują np. u ocelotów — żyją parami kilka sezonów i razem opiekują się potomstwem. Dożywotnie pary tworzą gołębie, kruki, kawki, gęsi, orły i bociany; spośród ssaków — trwałe stadła tworzą wilki i lwy, a z naczelnych monogamiczne są marmozety, niektóre płaksy i gibony; te ostatnie są wierne aż do śmierci, jednak samce, nie opuszczając podstarzałej partnerki, dobierają sobie jej następczynię spośród córek; po kilku latach ten sam mechanizm postępowania przejmuje młoda jeszcze następczyni, i zachowania takie powtarzają się, w wyniku czego powstaje tzw. krąg rodzinny; rzadkim przykładem trwałej pary wśród owadów społ. jest związek samca i samicy u termitów. Pary heteroseksualne utrzymują się dzięki więzi psychicznej między partnerami, wzmacnianej przez kopulacje, walki (rzeczywiste lub pozorne) w obronie wspólnego terytorium, często również przez wzajemne iskanie, a u ptaków dodatkowo przez tzw. dziobkowanie; u narzeczeńskich par młodych pawianów płaszczowych, mimo braku kopulacji, iskanie utrzymuje bardzo silną więź partnerską.
Rodzinę ojcowską spotykamy u ryb (np. ciernika, konika mor.) i u płazów bezogoniastych (pętówka babienica); u stawonogów wystepuje rodzina matczyna (np. u raka rzecznego, skorka, skorpiona, niektórych pająków); tworzy ją też większość ssaków żyjących w rodzinach (np. orangutan); trwała rodzina obojga rodziców z dziećmi, właściwa dla większości ptaków, pojawia się już u niektórych owadów (grabarzy, żukowatych); spośród ssaków takie rodziny tworzą np. lisy, wilki, kuna leśna i borsuk; grupy rodzinne oprócz spełniania ogólnych biol. funkcji (np. łatwiejsze przeciwstawianie się wrogom, wspólna obrona terytorium, wspólne polowanie) ułatwiają przeżycie potomstwa przez jego lepszą pielęgnację, zapewniają również zaspokojenie potrzeb psychicznych jednostki (poczucie bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej); w rodzinie przejawiają się różne rodzaje zachowań społ. ułatwiające spełnianie przez nią określonych funkcji (np. porozumiewanie się co do funkcji pokarmowych); w kontaktach z rodzicami młode uczą się np. sposobów jedzenia, polowania, nawet zachowań seksualnych; w rodzinie może pojawiać się podział ról między osobnikami różnej płci, np. u drapieżnych, gdy matka opiekuje się potomstwem, a ojciec zapewnia pokarm i bezpieczeństwo; w rodzinnych zbiorowościach haremowych zwykle obserwuje się hierarchię społ., z różnymi formami agonistycznego zachowania zwierząt, zwykle nie prowadzącymi do krwawych walk.
Jerzy Andrzej Chmurzyński
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia