problematyka globalna,
ekon. interdyscyplinarny kierunek naukowy, powstały w latach 70. XX w., którego przedmiotem badań są procesy społeczno-ekonomiczne zachodzące w skali całego globu wraz z ich przyrodniczymi uwarunkowaniami.
problematyka globalna
Encyklopedia PWN
Postulatem metodologicznym jest ujmowanie zjawisk w ich wzajemnym związku i całościowość (holizm) analiz; horyzont czasowy prowadzonych badań jest niezwykle długi i często wybiega w przyszłość o całe stulecie; główna teza, wspólna dla większości opracowań, głosi, że rozwój gospodarczy kontynuowany zgodnie z obecnymi wzorcami napotyka bariery o różnym charakterze, przetrwanie zaś społeczeństw będzie możliwe, gdy dokonają one zmian technologicznych oraz instytucjonalnych w wymiarze lokalnym i globalnym.
Geneza problematyki globalnej obejmuje czynniki o różnym charakterze: 1) historycznie uwarunkowane przez globalizację procesów społecznych wyłonienie się przedmiotu badań — światowego układu naczyń połączonych, charakteryzującego się licznymi zależnościami przestrzennymi i między czynnikami: demograficznymi, ekonomicznymi, politycznymi i kulturowymi; 2) przełom metodologiczny związany z wprowadzeniem dynamiki systemów J.W. Forrestera do modelowania procesów globalnych; 3) bezpośrednią inspiracją do podjęcia badań problemów globalnych był opublikowany 1969 Raport U. Thanta, w którym stwierdzono, iż po raz pierwszy w historii ludzkości pojawił się ogólnoświatowy kryzys wywołany zniszczeniem środowiska naturalnego; 4) zapotrzebowanie społeczne na badanie problemów globalnych spowodowane m.in. ruchami kontestatorskimi w krajach rozwiniętych, recesją 1969, aktywizacją ruchów społecznych na rzecz ochrony środowiska naturalnego, nasileniem działań krajów rozwijających się na rzecz równouprawnienia ekonomicznego; 5) patronat Klubu Rzymskiego, który zogniskował zapotrzebowanie społeczne na badanie problemów globalnych i objął rolę ich mecenasa. Główne koncepcje problematyki globalnej zostały sformułowane w 3 pierwszych raportach dla Klubu Rzymskiego.
Koncepcja stanu równowagi światowej, powszechnie znana pod nazwą wzrostu zerowego (I raport) opierała się na wynikach badania komputerowego modelu świata, z których wynikało, że kontynuowanie obecnych trendów rozwojowych, charakteryzujących się wykładniczym wzrostem liczby ludności i produkcji przemysłowej, doprowadzi przed 2100 do gwałtownego załamania z powodu osiągnięcia fizycznych granic wzrostu; konieczne są więc zmiany technologiczne i w systemie wartościowania, umożliwiające wprowadzenie stanu równowagi światowej, w którym wielkość kapitału i liczba ludności byłyby stałe, stopy zaś zgonów, urodzeń, inwestycji i zużycia kapitału — minimalne. Koncepcja wzrostu organicznego (II raport) zakłada, iż zamiast kryzysu ogólnoświatowego będą się pojawiać kryzysy lokalne; akcje stosowane do ich zwalczania powinny uwzględniać kontekst globalny, gdyż świat jest systemem powiązanych ze sobą regionów; możliwość opanowania kryzysów stwarza wzrost organiczny, w którym regiony rozwijają się we wzajemnym uzależnieniu. Koncepcja Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego (NMŁE; III raport) proponuje przyjęcie zasady funkcjonalnej suwerenności, zakładającej: przeplatanie się na jednym terytorium jurysdykcji narodowych oraz międzynarodowych, której byłoby podporządkowane wspólne dziedzictwo ludzkości; zmniejszenie dysproporcji między dochodami najbogatszych i najbiedniejszych krajów świata, do czego konieczne jest m.in. dokonanie transferu zasobów z krajów rozwiniętych do krajów biednych, gromadzenie zapasów żywności w celu przeciwdziałania klęskom głodu, realizacja zintegrowanego programu surowcowego, otwarcie rynków krajów rozwiniętych dla towarów eksportowanych przez kraje rozwijające się, skierowanie wydatków zbrojeniowych supermocarstw na fundusz rozwoju, ustalenie jednostki rezerw międzynarodowych, metod regulowania kursów walut, stworzenie regionalnych unii walutowych i światowego ministerstwa skarbu; polityka pełnego zatrudnienia we wszystkich krajach.
III raport dla Klubu Rzymskiego zakończył pierwszy etap rozwoju problematyki globalnej; podejmowane w nim próby globalnych badań zostały uznane przez licznych krytyków za niedoskonałe i przedwczesne. W późniejszych badaniach problematyki globalnej można wyodrębnić 3 kierunki ewolucji: studia nad koncepcją NMŁE, analizy wybranych zagadnień w skali globalnej, propozycje alternatywnych technologii i struktur społecznych. Problemy NMŁE były podejmowane głównie w 2. połowie lat 70., równocześnie z negocjacjami Północ–Południe; wobec braku postępu w tych negocjacjach, zainteresowanie NMŁE wygasło na początku lat 80. W badaniach wybranych problemów globalnych zachowano tylko przestrzenny walor całościowości badań, utracono zaś najcenniejszą zaletę problematyki globalnej — ujmowanie problemów w ich wzajemnym związku; częściowo jest to rekompensowane przez uwzględnienie globalnego kontekstu analizowanych zagadnień. Reprezentatywne dla tego nurtu są kolejne raporty dla Klubu Rzymskiego poświęcone zasobom, celom stojącym przed ludzkością, energii, nauczaniu i wychowaniu, mikroelektronice, oceanom. Problematyka globalna przeszła ewolucję od analizy czynników ograniczających wzrost demograficzny i ekonomiczny do formułowania programów rozwoju świata; wysuwając nowe, niezwykłej wagi problemy i metody, zdynamizowała życie naukowe, obnażyła słabości tradycyjnej ekonomii neoklasycznej i marksistowskiej. Doniosłe są również jej skutki społeczne, wszystkie bowiem główne partie polityczne uwzględniły w swych programach kwestie ekologiczne, wielkie zaś korporacje uznały za celowe prowadzenie badań nad poszukiwaniem „nisz ekologicznych”. Największe znaczenie ma jednak inicjująca rola problematyki globalnej w tworzeniu „świadomości globalnej” — procesie, którego znaczenia dla dalszego kształtowania dziejów ludzkości nie można przecenić.
Sławomir Sztaba
