prekolumbijska literatura

prekolumbijska literatura,

twórczość literacka ludów indiańskich przed podbojem Ameryki;

w większości nieznana ze względu na jej ustny charakter, z wyjątkiem literatury prekolumbijskiej z obszaru Mezoameryki i rejonu centralnoandyjskiego, gdzie powstały różne systemy pisma, a po podboju hiszp. w 1. połowie XVI w. rozwinęło się piśmiennictwo w językach indiańskich przy użyciu alfabetu łacińskiego oraz w języku hiszpańskim. Nie ma pewności, czy w rejonie centralnoandyjskim istniały prekolumbijskie zapisy tekstów literackich. W Mezoameryce taką możliwość stwarzało najlepiej rozwinięte hieroglificzne pismo Majów (do dziś zachowało się kilka tysięcy inskrypcji na budowlach, monumentalnych rzeźbach, naczyniach itd.); pismo piktograficzno-ideograficzne, znane innym ludom tego obszaru, umożliwiało wyłącznie zapisy o charakterze mnemotechnicznym; literatura prekolumbijska Mezoameryki przetrwała w postaci stosunkowo nielicznych ksiąg (tzw. kodeksów) pochodzących sprzed podboju lub będących późniejszymi kopiami zaginionych oryginałów, a także tekstów w językach indiańskich zapisanych alfabetem łacińskim i tekstów w języku hiszpańskim będących tłumaczeniem lub streszczeniem oryginałów. Najlepiej jest znana twórczość literacka ludów Nahua, w tym Azteków; obejmuje ona teksty mitologiczno-historyczne i kronikarskie (m.in. w zapisach piktograficznych, np. kodeksy Boturiniego, Tlotzin, Quinatzin, Aubina), prozę dydaktyczno-moralizatorską (w formie oracji zwanej huehuetlatolli ‘dawne słowo’), opisy geograficzno-etnograficzne, epos mitologiczny (np. o upadku Tula, stolicy Tolteków), hymny religijne, poezję liryczną, okolicznościową i dworską, dramaty głównie o charakterze religijno-mitologicznym (związane z obrzędami), ale też zbliżone do komedii i farsy. W większości są to utwory anonimowe; z imienia jest znana natomiast grupa poetów z XV–XVI w., podejmujących także problematykę filozoficzną, z których najsłynniejszy był Nezahualcóyotl; ich twórczość w języku nahuatl zachowała się m.in. w XVI-wiecznym zbiorze wydanym 1906 pt. Cantares Mexicanos [‘pieśni meksykańskie’]. W utrwalaniu literatury prekolumbijskiej ludów Nahua ogromnie zasłużyli się hiszpańscy misjonarze, głównie franciszkanie (zwłaszcza B. de Sahagún), oraz wykształceni przez nich Indianie (F. de Alvarado Tezozomoc, F.D. Chimalpahin) i Metysi (D. Muñoz Camargo, F. de Alva Ixtlilxochitl).

Równie bogata była literatura prekolumbijska grupy ludów zwanych Majami, lecz jest ona znana z niewielkiej liczby utworów; jeśli nie liczyć wspomnianych inskrypcji, zawierających głównie informacje historyczne, oraz 4 ksiąg-kodeksów o treści mitologiczno-religijnej i astronomiczno-kalendarzowej, zachował się w późniejszych odpisach epos Indian Kicze z Gwatemali pt. Popol Vuh (wydanie polskie 1982), nadto zbiór utworów poetyckich wydanych 1965 pt. El libro des los cantares de Dzitbalché [‘pieśni z Dzitbalché’], zawierający hymny religijne, modlitwy i poezję liryczną oraz pochodzący z Gwatemali dramat Rabinal Achi (zapisany dopiero 1850, lecz uznawany za zabytek literatury prekolumbijskiej); fragmenty epiki o treści mitologicznej i historycznej oraz cenne artystycznie teksty proroctw, modlitw i zaklinań zachowały się w zbiorze wydanym 1968 pt. Ritual of the Bacabs [‘rytuał Bakabów’], a także w kilku tzw. księgach proroka Balama z XVII–XVIII w.; licznych informacji o twórczości literackiej Majów dostarczają hiszpańskie kroniki (m.in. D. de Landy).

W rejonie centralnoandyjskim rozwinęła się literatura w języku keczua (urzędowym języku państwa Inków), znana wyłącznie z zapisów dokonywanych po podboju hiszpańskim, głównie przez Indian i Metysów (m.in. B. Valera, C. de Molina); prozę reprezentowała epika historyczna i mitologiczno-legendarna; duża różnorodność treści i formy cechowała poezję, w której występowały m.in. hymny (jailli), zwłaszcza sakralne, poetyckie refleksje nad pięknem natury, wiersze miłosne (głównie arawi); dramaturgia keczuańska obejmowała utwory zbliżone do europejskiej tragedii (wanka) i komedii (aranway); z 3 zachowanych tekstów scenicznych wyróżnia się dramat Ollantay (wydanie polskie 1922), zachowany w barokowej formie z XVIII w., uważany za jedno z najpiękniejszych dzieł keczuańskiej literatury prekolumbijskiej.

Tradycje literatury prekolumbijskiej na obu omówionych obszarach były również kontynuowane po podboju hiszpańskim, częściowo przekształcone i wzbogacone pod wpływem kultury europejskiej; zwłaszcza w środkowym Meksyku nastąpił, trwający do początku XVII w., bujny rozkwit piśmiennictwa indiańskiego, głównie o charakterze historycznym, łączącego elementy tradycji rodzimej i europejskiej.

Ryszard Tomicki