pedagogika reformy

pedagogika reformy,

reformatorski ruch pedag., którego celem była odnowa szkoły oraz unowocześnienie zasad nauczania i wychowania;

powstał w Niemczech i Austrii pod nazwą Reformpädagogik, a następnie rozszerzył się na inne kraje; umowne cezury rozwoju p.r. mieszczą się 1890–1933. Główne tendencje p.r. są zbieżne z ideami międzynar. ruchu nowego wychowania; dlatego też p.r. stała się fenomenem, odbiegając od tradycji XIX-wiecznej pedagogiki niem., zwłaszcza herbartyzmu.

W genezie p.r. istotny był kontekst społ.-polityczny. W 1871 po zwycięskiej wojnie z Francją zostało proklamowane cesarstwo niem., które stało się wielkim organizmem państw., scalającym dotychczasowe 22 państwa, 3 wolne miasta i tzw. kraj Rzeszy — Alzację-Lotaryngię. Ujawniły się wówczas oczekiwania dotyczące przezwyciężenia istniejących dotąd społ., regionalnych i kult. podziałów; towarzyszyły im twierdzenia, że to właśnie pedagogika i oświata powinny przyczynić się do nar. przebudzenia społeczeństwa i do wypracowania jego nowej tożsamości. P.r. nawiązywała także do różnorodnych koncepcji filoz.; do gł. należały irracjonalizm, filozofia życia, antypozytywizm i pragmatyzm. Istotny wpływ na oblicze światopoglądowe p.r. wywarła filozofia F.W. Nietzschego, który poddał druzgocącej krytyce kulturę i moralność mieszczańską. Poza G. Kerschensteinerem wszyscy wybitni przedstawiciele p.r. podkreślali antynomię między państwem a kulturą i kształceniem, walcząc o uwolnienie szkoły od ingerencji i wpływu państwa. Nietzscheańskie motywy występują także w krytyce scjentystycznego ujęcia nauki, w gloryfikacji poznania intuicyjnego, w powszechnym podkreślaniu aktywizmu przeciwstawianemu biernej kontemplacji tradycji.

Tradycyjna szkoła herbartowska została uznana za niezdolną do odrodzenia ducha nar. i poddana szerokiej krytyce. Lista zarzutów była długa i obejmowała skrajny intelektualizm, encyklopedyzm i werbalizm, brak indywidualizacji w procesie kształcenia i oderwanie go od żywotnych problemów narodu, przesadną karność i blokowanie samodzielności myślenia, a generalnie brak aktywności wychowanka w toku edukacji. W krytyce dotychczasowego porządku oświat., z wyjątkiem może wyraźniejszego niż gdzie indziej akcentu nar., przedstawiciele p.r. nie odróżniali się niczym szczególnym od współcz. im reformatorów europejskich. Ich pozytywne propozycje nie miały jednolitego charakteru i trudno jest je sprowadzić do wspólnego mianownika. Za autorami niem. przyjmuje się, że na szeroki ruch p.r. składały się m.in.: ruchy młodzieżowe (w obrębie których były zarówno względnie niezależne i rozwijające się na obrzeżach życia społ. organizacje, typu Wędrowne Ptaki, jak i organizacje młodzieżowe poddające się zewn. wpływom), ruch szkół lud., ruch wiejskich domowych ognisk wychowawczych, szkoły pracy z ich zróżnicowanym rozumieniem pojęcia pracy, ruch wychowania przez sztukę oraz pedagogika wychodząca od dziecka. Oprócz swoistego przebudzenia edukacyjnego w społeczeństwie, p.r. cechowały określone konceptualizacje pedagogiczne. Do p.r. można zaliczyć (mimo niejednolitych klasyfikacji) koncepcję indywidualizmu pedag. (F. Gansberg i H. Scharrelmann), wielokierunkową pedagogikę społ. (P. Natorp, P. Bergemann, P. Barth), rozwarstwioną pedagogikę szkół pracy (G. Kerschensteiner, H. Gaudig, O. Seinig, H. Scherer) i współbrzmiący z nią ruch wychowania przez sztukę (A. Lichtwark, R. Avenarius). Przedstawiciele p.r. propagowali też innowacje i eksperymenty pedag. w praktyce szkolnej, których przejawami były nie tylko wspomniane szkoły pracy, lecz również plan jenajski (P. Petersen), szkoły waldorfskie (R. Steiner) czy też wprowadzenie do niektórych placówek oświat., przejętej od K. Linkego, koncepcji nauczania łącznego.

Nurty w ramach p.r. akcentowały wolne, antyautorytarne wychowanie, koedukację, uwzględniały potrzeby i psychofiz. możliwości dziecka, głosiły odrzucenie receptywnego uczenia się (m.in. teorii stopni formalnych w nauczaniu), poznawanie przez eksplorację i przeżywanie, podmiotowe działanie w procesie kształcenia oraz szerokie uwzględnienie wartości estetycznych, reprezentowanych przez muzykę, taniec, teatr, sztukę ludową. Wśród idei, które przewijały się w różnych propozycjach organizacyjnych, zaczęto akcentować zwrot do kultury lud. (wyrażający się m.in. nawiązywaniem do mitologii germańskiej), ideę wspólnoty i poszukiwanie charyzmatycznego wodza-wychowawcy. Obok tendencji silniej akcentujących wymiar społ., które wydają się bardziej charakterystyczne dla pedagogiki niem. w ogóle, do głosu doszła także tendencja opozycyjna, pajdocentryczna i indywidualistyczna. Cechą p.r. był także pedagogizm, a więc wiara w możliwość stworzenia przez wychowanie nowego, lepszego człowieka.

Ideologia wychowawcza p.r. wychodziła od pojęcia wspólnoty, które za F. Tönniesem obejmowało 3 kręgi społ.: najwęższy oparty na więzach krwi, szerszy powstały przez zamieszkiwanie tej samej przestrzeni i najszerszy obejmujący wspólnotę w jej warstwie abstrakcyjnej, duchowej. Taki wspólnotowy charakter miały m.in. organizacje młodzieżowe, dążące do swobodnego przeżywania wspólnych wędrówek z dala od dorosłego społeczeństwa. Był to ruch oddolny, spontaniczny, manifestujący własną, odrębną kulturę młodzieżową. Ideę wychowania dla wspólnoty, we wspólnocie i poprzez nią zawierała w swym programie Wolna Gmina Szkolna Wynekena czy Niem. Wiejskie Domowe Ogniska Wychowawcze. Dużą rolę zaczął odgrywać w nich charyzmatyczny przywódca, który był zazwyczaj twórcą szkoły. Frazeologia pedag. zachowała pojęcie wolności, ale im bliżej lat 30. XX w., tym bardziej stawała się ona iluzoryczna. To, co wydawało się być autentyczną zdobyczą p.r. stało się jednym ze źródeł jej upadku. Źle pojęta idea wodzostwa, prymat grupy nad jednostką w skrajnej, totalitarnej interpretacji doprowadziły do negacji jej pierwotnych intencji. P.r. osiągnęła swoje apogeum w okresie Rep. Weimarskiej; po dojściu do władzy A. Hitlera, a zwłaszcza po wydaniu ustawy o młodzieży (1 XII 1936), wychowanie skrajnie upolityczniono, co spowodowało jej zanik.

Sławomir Sztobryn

Bibliografia

L. Chmaj Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1963;

B. Nawroczyński O wychowaniu i wychowawcach, Warszawa 1968;

M.S. Szymański Niemiecka pedagogika reformy 1890–1933, Warszawa 1992;

W. Okoń Dziesięć szkół alternatywnych, Warszawa 1997.

J. Oelkers Reformpädagogik. Eine kritische Dogmengeschichte, Weinheim–München 1992.