Ordery dzielą się na klasy; po raz pierwszy zastosowano podział na 3 klasy w najstarszym orderem zasługi wojsk., fr. Order Św. Ludwika (1693); podział na 4 klasy przyjęto w wojsk. rosyjski Order Św. Jerzego (1769); najpopularniejszy ob. podział na 5 klas wprowadził 1805 ces. Napoleon I w ustanowionej 1802, pierwotnie 4-klasowej, Legii Honorowej. Najstarsze i najbardziej znane ordery: papieski i portugalski Order Chrystusa (1317), angielski Order Podwiązki (1348), włoski Order Zwiastowania (Order Annuncjaty, 1362), burgundzki Order Złotego Runa (1429), duński Order Słonia (1462), francuski O. Św. Ducha (1578). W XVI–XVIII w. większość państw eur. miała już własne ordery; niektóre z nich zachowały charakter orderów domowych związanych z rodziną panującego, rzadko nadawanych osobom nie spokrewnionym (bawarski Order Św. Huberta, 1444). W nazwach orderów często występowały imiona świętych patronów, np. w dawnych orderach ros. — Order Św. Andrzeja (1698), Order Św. Aleksandra Newskiego (1725), Order Św. Włodzimierza (1782), Order Św. Anny (1735, przeniesiony dawny order szlezwicko-holsztyński, włączony do orderów ros. 1797). W Prusach ustanowiono O. Orła Czarnego (1701), wojskowy Order Pour le Mérite (1740) i przyjęto 1792 brandenburski Order Orła Czerwonego (ustanowiony 1705); w Austrii — Order Marii Teresy (1757), na Węgrzech Order Św. Stefana (1764).
Pierwszym orderem w świecie, dostępnym dla wszystkich obywateli, była ustanowiona we Francji Legia Honorowa; zastąpiła ona nadawany żołnierzom oręż honorowy, wprowadzony po zniesieniu przez rewolucję orderów królewskich. Mimo zanikania dawnych organizacji orderowych, samo pojęcie orderu zyskało znaczenie znaku suwerennej władzy; dlatego powstające licznie w XIX w. nowe państwa wprowadziły swoje ordery: Grecja — Order Zbawiciela (1829), Czarnogóra — Order Daniły I, czyli Niepodległości Czarnogóry (1855), Serbia — Order Takowo (1865), Bułgaria — Order Św. Aleksandra (1878). Obyczaj powstały w Europie przeniesiono do krajów amer.: Brazylia — Order Krzyża Południa (1820), Haiti — Order Św. Faustyna (1852), Wenezuela — Order Popiersia Bolivara (1854), Meksyk — Order Najświętszej Maryi Panny z Guadelupe (1822, wznowiony 1853). Na kontynencie afryk. powstały ordery państw zależnych: sułtanat Anjouan — Order Gwiazdy Anjouan (1860), przekształcony we fr. order kolonialny (1896), Kongo — Order Gwiazdy Afryki (1888 — ustanowiony dla tzw. Wolnego Państwa Kongo przez króla belgijskiego Leopolda II, 1908 włączony do belgijskich orderów kolonialnych). Rozwój kontaktów międzynar. i zwyczajów dyplomatycznych wpłynął na powstanie orderów w krajach azjat.: Persja — Order Lwa i Słońca (1808), Japonia — Order Wschodzącego Słońca (1875), Chiny — Order Podwójnego Smoka (1882). Jedynym państwem eur., w którym nie wprowadzono orderów jest Szwajcaria. Ordery nie występują w systemie nagród państw. Stanów Zjedn., choć w końcu XIX w., a zwłaszcza w XX w., wprowadzono wiele odznaczeń: Medal Honoru (1861), Krzyż Służby Wybitnej (DSC, 1918), Legia Zasług (1942). W 1975 zniesiono ordery w Szwecji, pozostawiając je tylko dla rodziny król. i odznaczania cudzoziemców. W Rosji po rewolucji październikowej zlikwidowano ordery carskie i wprowadzono nowe: Order Czerwonego Sztandaru (1918, dla ZSRR — 1924), Order Czerwonego Sztandaru Pracy (1928), Order Czerwonej Gwiazdy i Order Lenina — 1930. Wielomilionowa liczba nadań w okresie władzy komunist. spowodowała dewaluację pojęcia orderu. W powstałych po II wojnie świat. państwach komunist. nowe władze też w większości zniosły dawne ordery, zastępując je orderami tworzonymi na wzór orderów sowieckich i równie licznie wręczanymi: Order Sztandaru Pracy (Polska, 1949), Order Czerwonego Sztandaru Pracy (Bułgaria, 1950), Order Czerwonego Sztandaru i Czerwonego Sztandaru Pracy (Węgry, 1953). Jednocześnie, za przykładem ZSRR, odrzucono znak krzyża i odznaki nowych orderów otrzymały kształt najczęściej czerwonej, pięciopromiennej gwiazdy — symbolu komunizmu. Krzyż pozostał jako symbol i nazwa jedynie w odznaczeniach Polski i Czechosłowacji. Od pocz. lat 90. w państwach, które odzyskały suwerenność, są przywracane dawne ordery. Obecnie z dawnych przywilejów, którymi obdarzano kawalerów orderu, jak pensje orderowe i nobilitacje, pozostało samo wyróżnienie, uzewnętrzniane noszonymi odznakami orderowymi lub ich miniaturami; w systemie odznaczeń bryt. są stosowane inicjały orderowe; W. Brytania utrzymała zwyczaj nadawania szlachectwa wraz z najwyższymi klasami niektórych orderów (
Imperium Brytyjskiego, Wielce Wspaniały Order) oraz przywilej specjalnych strojów orderowych (przysługują także kawalerom orderów papieskich).
Ordery i odznaczenia w Polsce. Pierwszy order Niepokalanego Poczęcia NMP zamierzał powołać 1637 król Władysław IV Waza; 1705 August II dążąc do odzyskania władzy w Polsce, z której został wyparty przez Szwedów i zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, wprowadził 1705 dla swoich popleczników Order Orła Białego; August III wprowadził 1741 pierwsze odznaczenie — medal Bene merentibus, dla osób zasłużonych w kraju, ale nie mogących otrzymać Order Orła Białego; Stanisław August Poniatowski ustanowił drugi order pol., Order Św. Stanisława, Biskupa i Męczennika (1765) i wojsk. Virtuti Militari (1792), upamiętniający zwycięstwo nad wojskami ros. w bitwie pod Zieleńcami, zniesiony przez konfederację targowicką, przywrócony 1807 w Księstwie Warsz.; nie przetrwał wprowadzony również 1792 Virtuti Civili. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wykształcił się pierwszy pol. system odznaczeń państw.; wprowadzono medale nagrodowe, w tym pierwsze medale wojsk. za długoletnią służbę („Za dosłużone wciąż 18 lat w jednymże korpusie” (lub) „regimencie”). Podczas powstania kościuszkowskiego 1794 T. Kościuszko wprowadził dla nagradzania czynów męstwa złote, wewnątrz numerowane obrączki, z napisem po zewn. stronie „Ojczyzna obrońcy swemu”. Konstytucja 1807 przywróciła dawne ordery, zachowała je także konstytucja Królestwa Pol. z 1815; wprowadzono wówczas nowe odznaczenia, m.in. Medal Sędziów Pokoju (1808) dla sędziów, którzy w ciągu 3 lat urzędowania załagodzili najwięcej sporów, Medal za Uratowanie Ginących (1824) oraz Znak Honorowy dla wynagrodzenia długoletniej i nieskazitelnej służby wojsk. i cywilny (1829). Po upadku powstania listopadowego car Mikołaj I Romanow wcielił 1831: Order Orła Białego i Św. Stanisława do orderów ros., a Order Virtuti Militari zdegradował, zamieniając go w tzw. Odznakę Honorową Polską, rozdaną żołnierzom ros., biorącym udział w stłumieniu powstania. Po odzyskaniu niepodległości Sejm Ustawodawczy 1919 przywrócił Order Virtuti Militari, a 1921 Order Orła Białego; zrezygnowano z Orderu Św. Stanisława, wprowadzając 1921 O. Odrodzenia Polski (Polonia Restituta); 1920 ustanowiono Krzyż Walecznych i wprowadzono Krzyż dla Żołnierzy Pol. z Ameryki (włączony później do odznaczeń państw.); 1921 podczas powstania na Górnym Śląsku ustanowiono dwustopniowy Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi (jako odznaczenie państw. 1931), 1922 Sejm Wil. wprowadził, uznany następnie przez RP, Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej; 1923 ustanowiono Krzyż Zasługi, 1928 jego odmianę — Krzyż Zasługi za Dzielność. Z 1925 pochodzi rozdany jednorazowo Medal 3-go Maja, 1928 ustanowiono 2 medale pamiątkowe: Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 i Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości; wznowiono Medal za Ratowanie Ginących (ustanowiony 1824); 1930 ustanowiono wysokie odznaczenie wojsk. Krzyż i Medal Niepodległości, z odmianą — Krzyż Niepodległości z Mieczami, 1938 trójstopniowy Medal za Długoletnią Służbę (X, XX, XXX lat — ostatni nie wszedł w życie), 1939 Krzyż i Medal Ochotniczy za Wojnę (dotyczył 1920). Pierwszym odznaczeniem resortowym był 1934 Wawrzyn Akademicki. W latach II wojny światowej Rząd RP na uchodźstwie ustanowił nowe odznaczenia: 1940 wprowadzono zmianę w Krzyżu Walecznych (odwrócono barwy wstążki jako oznakę nadań za nową wojnę), 1942 wprowadzono dodatkową odmianę Krzyża Zasługi, Krzyż Zasługi z Mieczami. Po zakończeniu wojny 1945 ustanowiono Medal Wojska, Medal Mor., Medal Lotn. i Medal Morski Pol. Marynarki Handl. oraz 1984 — Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939. Pierwszymi odznaczeniami w PRL był wprowadzony 1943 na terenie ZSRR, trójstopniowy „Medal Zasłużonym na Polu Chwały” i 1944 Krzyż Grunwaldu, pierwotnie odznaczenie Gwardii Lud., zatwierdzone jako order przez PKWN. Dekretem PKWN 1944 dokonano przejęcia odznaczeń II Rzeczypospolitej — Order Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Krzyża Zasługi i Krzyża Walecznych — odrzucając zasady ich nadawania, organizację i zmieniając w części odznaki — właściwie wprowadzono nowe odznaczenia. W 1945 ustanowiono
Krzyż Partyzancki, „Medal za Warszawę 1939–45”, „Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk” i „Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 r.”; 1946 — Śląski
Krzyż Powstańczy i Wielkopolski Krzyż Powstańczy (ten ostatni nie wszedł w życie). Najwyższym odznaczeniem był wprowadzony 1949 Order
Budowniczych Polski Ludowej (1 klasa), jednocześnie z nim ustanowiono Order Sztandaru Pracy (2 klasy); 1951 ustanowiono trójstopniowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” nadawany za długoletnią służbę, przekształcony w odznaczenie resortowe, 1954 pierwszy z medali jubileuszowych — Medal 10-lecia Polski Lud.; 1956 ustanowiono Medal „Za waszą wolność i naszą”, nadawany uczestnikom walk w oddziałach komunist. w Hiszpanii i 1957 — ponownie Wielkopol. Krzyż Powstańczy; 1960 ustanowiono 2 odznaczenia — Medal „Za ofiarność i odwagę” i Medal „Za długoletnie pożycie małżeńskie”; 1974 jubileuszowy — „Medal 30-lecia Polski Ludowej” i ostatni order — Order
Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; 1981 ustanowiono Medal „Za udział w wojnie obronnej 1939” i Warsz. Krzyż Powstańczy. W latach następnych ustanowiono: Medal „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej” (1983), ostatni medal jubileuszowy — „Medal 40-lecia Polski Ludowej” (1984), „Medal Rodła” (1985) dla byłych czł. Związku Polaków w Niemczech i Wolnym Mieście Gdańsku, Krzyż Oświęcimski (1985), Krzyż Bitwy pod Lenino (1988),
Krzyż Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1989) oraz
Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921 (1990). Ustanowione 1966 medale: Medal „Za udział w walkach o Berlin”, Medal „Za zasługi dla obronności kraju” (3 stopnie) oraz 1967 Medal Komisji Edukacji Nar. otrzymały charakter odznaczeń resortowych.
System odznaczeń państw. III Rzeczypospolitej wprowadzony ustawami o orderach i odznaczeniach 1992, obejmuje: a) ordery — Order Orła Białego (jedna klasa), Order Wojenny Virtuti Militari (5 klas), Order Odrodzenia Polski (5 klas), Order Zasługi Rzeczypospolitej Pol. (1992, 5 klas, tylko dla cudzoziemców); b) odznaczenia — Krzyż Walecznych (może być nadany 4-krotnie), Krzyż Zasługi z Mieczami (3 stopnie, w każdym może być nadany 2-krotnie), Krzyż Zasługi (3 stopnie, w każdym może być nadany 2-krotnie), Krzyż Zasługi za Dzielność (może być nadany wielokrotnie), Medal „Za Ofiarność i Odwagę” (może być nadany wielokrotnie), Medal „Za Długoletnie Pożycie Małżeńskie” i odznaczenia o charakterze wojsk., nadawane za zasługi 1939–45: Medal Wojska, Medal Mor., Medal Lotn. i Medal Morski Pol. Marynarki Handl., Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939, Krzyż Pamiątkowy Monte Casino (1944),
Krzyż Armii Krajowej (1966),
Krzyż Batalionów Chłopskich (1988),
Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego (wprowadzony przez NSZ 1944, ale nie zrealizowany); z wyjątkiem 3 ostatnich odznaczeń, których nadawanie utrzymano do 8 V 1995, nadawanie pozostałych odznaczeń wojsk. zakończono z chwilą wejścia ustawy w życie; ponadto utrzymano nadawanie do 1995: Śląskiego, Warsz. i Wielkopol. Krzyża Powstańczego, „Medalu za Warszawę 1939–45”, „Medalu za Odrę, Nysę, Bałtyk”, Medalu „Za udział w wojnie obronnej 1939” oraz Krzyża Oświęcimskiego, Bitwy pod Lenino, Czynu Zbrojnego Pol. Sił Zbrojnych na Zachodzie i Krzyża za udział w Wojnie 1918–1921. Zaprzestano nadawania orderów i odznaczeń zbiorowościom, pozostawiając możliwość nadań Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari lub Krzyża Walecznych miejscowościom lub formacjom walczącym. Ograniczono nadawanie orderów i odznaczeń wojennych tylko do okresu wojny lub nie później niż przez 5 lat od jej zakończenia; wznowiono Kapituły: Orderu Orła Białego, Virtuti Militari i Odrodzenia Polski oraz zasadę publikowania nazwisk odznaczonych w „Monitorze Polskim”; posłom i senatorom oraz osobom zajmującym kierownicze stanowiska państw. można nadać Order Odrodzenia Polski lub Krzyż Zasługi dopiero po wygaśnięciu mandatu. Ordery i odznaczenia państw. nadaje prezydent RP; tytuły honorowe zostały zniesione.
Tadeusz Jeziorowski
