krzyż
ikon.:
[łac. crux],
krzyż
Encyklopedia PWN
1) Narzędzie kaźni dla przestępców stosowane powszechnie w starożytności; rzymskie prawo karne przewidywało ukrzyżowanie jako karę dla niewolników i pospolitych przestępców.
2) Znany od starożytności ważny symbol religijny. Najwcześniej zaświadczonym był krzyż wpisany w koło jako symbol życia, ognia i Słońca; krzyż w kształcie greckiej litery Tau (z belką poprzeczną) oznaczał w starożytności centrum świata, natomiast krzyż z uchwytem (zwany też krzyż uszatym) w starożytnym Egipcie również symbolizował Słońce, a zatem życie; innym bardzo rozpowszechnionym na całym świecie (hindusi, buddyści, Germanie) typem krzyża była swastyka. W chrześcijaństwie krzyż Chrystusa jest najważniejszym symbolem jego zbawczej śmierci, symbolem miłości, a zarazem cierpienia, którego człowiek doświadcza w życiu, i trudów, które na siebie bierze; dokładny kształt krzyża, na którym poniósł śmierć Jezus Chrystus, nie jest znany; poprzeczna belka mogła być umieszczona albo we wcięciu słupa, albo u góry, jak w literze T; krzyż odnaleziony wg tradycji chrześcijańskiej z inicjatywy Heleny, matki cesarza Konstantyna I Wielkiego, na miejscu Golgoty, został uznany za drzewo krzyża Chrystusowego; później podzielony na małe kawałki, bedące przedmiotem czci w katolicyzmie i prawosławiu.
3) Motyw ornamentalny i znak symboliczny znany w większości kultur od najdawniejszych czasów; od ukrzyżowania Jezusa Chrystusa symbol wiary chrześcijańskiej i przedmiot kultu religijnego; najbardziej znane odmiany krzyży: łaciński, grecki, św. Andrzeja (w kształcie litery X), monogramowy, jerozolimski, prawosławny, kotwicowy, maltański, trójlistny, papieski, kardynalski, swastyka; w sztuce sakralnej wyobrażenia krzyża występują od III w., w następnych wiekach zaczęto stosować krzyż w liturgii, a także jako częsty temat przedstawień plastycznych (krucyfiks, Ukrzyżowanie); w architekturze forma krzyża stała się podstawą planu kościołów (krzyż łaciński — bazylika z transeptem, krzyż grecki — budowle centralne); od średniowiecza krzyż był też jednym z głównych motywów heraldycznych, później forma wielu orderów i odznaczeń.
