nowe ruchy religijne

nowe ruchy religijne,

ruchy rel. o względnie krótkim czasie istnienia, niskim stopniu instytucjonalizacji, odznaczające się innowacjami w stosunku do tradycyjnych form życia religijnego.

Ponieważ zarówno czas trwania, poziom instytucjonalizacji, jak i stopień innowacyjności określa się wg skali stanowiącej kontinuum, zakres pojęcia „nowe ruchy religijne” nie jest zbyt ostry. I tak np. w stosunku do współcz. ruchów rel. cezurę czasową umiejscawia się po II wojnie świat. lub też przesuwa ją znacznie dalej w przeszłość aż do pocz. XX, a nawet XIX w. W przypadku istniejących grup rel. mianem n.r.r. można określić wczesną fazę rozwoju każdej z nich.

Ze względu na stopień innowacyjności i napięcia powstałego między n.r.r. a istniejącym środowiskiem społ.-kulturowym wśród n.r.r. można wyróżnić: 1) ruchy odnowy rel. w obrębie tradycyjnych Kościołów (niski stopień napięcia i innowacyjności, np. ruch charyzmatyczny w obrębie Kościoła katol.), 2) sekty — powstające w wyniku schizmy w obrębie tej samej tradycji rel., 3) kulty — powstające w wyniku importu kulturowego i innowacji rel. (wysoki stopień innowacyjności i wysoki stopień napięcia, np. Międzynar. Tow. Świadomości Kryszny czy Kościół Scjentologii), 4) środowiska kultowe, odznaczające się wysokim poziomem synkretyzmu (pogranicze religii, magii i nauki) oraz brakiem wyraźnych struktur organizacyjnych (wysoki poziom innowacyjności i niski poziom napięcia, np. New Age). N.r.r. powstają i rozwijają się szybciej w okresach przemian społ. i kulturowych, kiedy tradycyjne systemy przekonań i więzi ulegają przyspieszonej erozji. Z reguły jednak jedynie nieliczne są w stanie przetrwać próbę czasu, a tylko niektóre z nich rozwijają się na tyle dynamicznie, że przenikają na większe obszary geograficzne.

Do najbardziej dynamicznych spośród ruchów powstałych w XIX i XX w. należą: mormoni, adwentyści, Świadkowie Jehowy i  zielonoświątkowcy. N.r.r. powstają i rozwijają się na ogół szybciej w krajach rozwijających się, niż w rozwiniętych. W 1995 Kościół Adwentystów Dnia Siódmego działał w 203 krajach świata (z tego 33% w Afryce) i liczył ok. 9 mln wyznawców. Największy wzrost wyznawców pomiędzy 1960 a 1995 nastąpił w krajach rozwijających się, a znacznie niższy w krajach rozwiniętych (1995 proporcja ta wynosiła odpowiednio 86% i 14%, podczas gdy 35 lat wcześniej wynosiła 55,5% i 44,5%). Spośród wszystkich n.r.r. powstałych w ciągu ostatnich 200 lat najbardziej dynamicznie rozwijał się ruch zielonoświątkowy, na który składa się znaczna liczba odrębnych grup rel. tworzących swoistą „rodzinę” wyznaniową. Pomiędzy 1970 a 1988 liczba jego wyznawców zwiększyła się prawie trzykrotnie: z 64 do 176 mln. Jeszcze bardziej dynamicznie rozwijał się inspirowany przezeń nurt charyzmatyczny funkcjonujący w obrębie tradycyjnych wyznań chrześc., jak np. katol. ruch charyzmatyczny (wzrost z 17 do 123 mln). Pod względem liczby wyznawców ważnym zjawiskiem jest także afrochrystianizm (afrochrześcijańskie religie), na który składają się ruchy synkretystyczne powstające na styku chrześcijaństwa i plemiennych religii afrykańskich. W poł. lat 90. należało do nich 7% ludności Czarnej Afryki (ok. 35 mln). Do ruchów rel. nabierających ostatnio coraz większego znaczenia należą także ruchy fundamentalistyczne dążące do odnowy rodzimych tradycji rel. w obliczu współcz. wyzwań modernizacji i globalizacji. Akcentują one dosłowną interpretację pism świętych oraz absolutystyczny charakter własnych tradycji rel. oraz ich norm. Takie ruchy pojawiają się we wszystkich tradycjach rel., choć największe znaczenie polit. uzyskały w islamie, judaizmie i chrześcijaństwie.

N.r.r. stają się też niekiedy źródłem konfliktów, które najostrzejszą formę przybierają w przypadku ruchów radykalnych, nie akceptujących regulacyjnych funkcji państwa, lub ruchów o charakterze skrajnie eskapistycznym, tj. zrywających całkowicie z zastaną cywilizacją i jej normami. Tego rodzaju działalność doprowadziła do tragicznych wydarzeń w Gujanie (zbiorowe samobójstwo wyznawców Świątyni Ludu), Waco w Teksasie (zbiorowe samobójstwo adwentystycznej sekty Branch Davidians podczas ataku FBI na ich siedzibę), Szwajcarii (zbiorowe samobójstwo wyznawców Świątyni Słońca), w których radykalizm ruchów wyraził się w postaci tendencji autodestrukcyjnych. Niekiedy radykalizm ruchu wyraża się w postaci agresji skierowanej na zewnątrz, tak jak w przypadku zamieszek wywołanych przez fundamentalistów muzułmańskich i hinduskich z powodu konfliktu wokół świątyni w Ajodhji (1992), czy ataku terrorystycznego uczestników grupy Aum shinri-Kyō w tokijskim metrze. Źródłem konfliktów stają się też niekiedy nadmiernie represyjne działania państwa, tak jak w przypadku ugrupowania Falung Gong w Chinach.

Tadeusz Doktór

Bibliografia

G.J. Kaczyński Czarny chrystianizm, Warszawa 1994;

E. Barker Nowe ruchy religijne, Kraków 1997;

T. Doktór Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce, Warszawa 1999.

N. Cohn The Pursuit of the Millenium, New York 1961;

R. Stark, W.S. Bainbridge The Future of Religion, Berkeley 1985;

J.A. Saliba Psychiatry and the Cults: An Annotated Bibliography, New York 1987;

Th. Robbins Cults, Converts and Charisma: The Sociology of New Religious Movements, London 1988.