niderlandzka sztuka

niderlandzka sztuka,

sztuka powstała na terenie Niderlandów;

okresowo (zwłaszcza początkowo) ulegała gł. wpływom sztuki niem. i fr., natomiast później sama oddziałała na sztukę europejską.

Z czasów merowińskich zachowały się ślady budownictwa sakralnego, m.in. w Nivelles (Nijvel) i Tournai (Doornijk); z czasów karolińskich i późniejszych — naśladownictwa centralnego planu pałacowej kaplicy w Akwizgranie (Liège — kaplica Św. Jana, ok. 998). W architekturze rom. regionu Mozy przeważały kościoły o strukturze bazyliki (Saint-Séverin; Postel, ok. 1190), czasem z 2 transeptami — wschodnim i zachodnim (kolegiata Św. Gertrudy w Nivelles, ukończona 1046), często z westwerkiem (szczególnie w Maastricht); kościoły w regionie Skaldy charakteryzowały się akcentowaniem części centralnej, np. dzięki masywnej wieży na skrzyżowaniu naw, często okolonej 2 lub 4 mniejszymi (katedra w Tournai, od ok. 1125), a także dwuwieżowymi fasadami (Sint Jacobskerk w Gandawie, od XII w.). Na północy Niderlandów wyróżniały się świątynie w Utrechcie, z kompleksem katedralnym i rozmieszczoną wokół niego grupą 4 kościołów. Modelowym dziełem ówczesnej architektury obronnej jest zamek hrabiów Flandrii — Gravesteen w Gandawie (od XI w.).

W rejonie Mozy wcześnie rozwinęło się odlewnictwo (chrzcielnica z brązu, ok. 1111–1118, przypisywana R. de Huyowi, obecnie w kościele Saint Barthélemy w Liège), rzeźba z kości słoniowej i złotnictwo. Na pocz. XII w. ważne centra iluminacji książkowej powstały w Tournai, w Gandawie, Liège i Stavelot, a na przeł. XII i XIII w. — w cysterskich opactwach Ter Duinen i Ter Doest; ok. 1200 ośr. miniatorskie przeniosły się do Flandrii (początkowo Brugia, od ok. 1270 Gandawa, a w 3. ćwierci XIV w. — Saint-Trond). Po 1350, iluminatorzy niderlandcy reprezentujący postawę naturalist. pracowali w warsztatach ang. oraz w Paryżu (J. Boudolf, A. Beauneveu, J. de Hesdin, bracia Limbourg). Beauneveu działał także na dworach fr. jako rzeźbiarz; założycielem późnośredniow. burgundzkiej szkoły rzeźbiarskiej był C. Sluter, od 1385 pracujący dla ks. Burgundii, Filipa Śmiałego, w kartuzji Champmol k. Dijon. Dla Filipa Śmiałego pracowali także malarze J. de Beaumetz oraz M. Broederlam.

W basenie Skaldy wczesny gotyk przyjął formy wypracowane w Tournai: bazylika z wieżą na skrzyżowaniu naw i z 2 mniejszymi wieżami w fasadzie (kościół Mariacki w Oudenaarde, od 1234); inne regionalne odmiany występowały w Brabancji (katedra Św.Św. Michała i Guduli w Brukseli, od 1226), w okolicach Leuven oraz nad rz. Dender (opactwo w Afflighem, zał. XI w.). Dojrzały gotyk, w formie bliskiej architekturze katedr Île-de-France, najwcześniej przejawił się w prezbiterium katedry w Tournai (1243–55); naśladowali go w ogólnym zarysie twórcy chóru katedry w Utrechcie (po 1253). W XIV w. w południowych Niderlandach rozwinęła się lokalna odmiana stylowa zw. gotykiem brabanckim, oddziałująca na architekturę Flandrii, Walonii, a nawet północnych Niderlandów i odznaczająca się charakterystyczną dekoracją rzeźbiarską (ciągłe fryzy maswerkowe na wewn. ścianach kościołów, kapitele w formie liści kapusty) oraz wysokimi — na ogół pojedynczymi — wieżami w fasadzie (katedry: Św. Rombouta w Mechelen, od ok. 1335, w Antwerpii od 1352 — J. Appelmans i in., Św. Jana w ’s-Hertogenbosch po 1350); gotyk brabancki dominował na południu aż do pocz. XVI w. (kościół Św. Piotra w Leuven ok. 1425–ok. 1497 — S. van Vorst, J. Keldermans i M. de Layens, kolegiata Sainte Waudru w Mons od 1450 — J. Spiskin i M. de Layens). Poza Utrechtem sakralną architekturę got. na północy reprezentowali: Oude Kerk i Nieuwe Kerk w Delft, Bovenkerk w Kempen, Sint Janskerk w ’s-Hertogenbosch, Sint Bavo w Haarlemie, Nieuwe Kerk i Oude Kerk w Amsterdamie, Sint Pieterskerk w Lejdzie, kościół Mariacki w Dordrechcie. We Flandrii już od XIII w. istotne znaczenie miała architektura świecka (ratusz w Brugii, 1376–1420 — P. van Oost); symbolem niezależności miast były beffrois zwieńczone wysokimi wieżami (Brugia). Prawdziwy rozkwit architektury niesakralnej nastąpił w XV w., w związku ze wzrostem znaczenia bogatych miast południowych Niderlandów (ratusze w Brukseli, ok. 1401–55, Leuven, od 1447, Gandawie, od 1518). Jednym z ostatnich monumentalnych dzieł gotyku brabanckiego jest ratusz w Oudenaarde (1525–30). Do wybitnych osiągnięć architektury got. należą też hale targowe — sukiennice w Ypres (ok. 1260–1304) i Vleeshuis w Antwerpii (1503).

Charakterystyczne dla niderlandzkiego malarstwa XV w. było łączenie wiernego przedstawienia natury z rozbudowaną symboliką. R. Campin z Tournai umieszczał postacie o rzeźbiarskim woluminie w dokładnie zdefiniowanej przestrzeni. J. van Eyck, działający w Brugii, doprowadził do doskonałości formułę naturalist., stosując przy tym nowatorską technikę żywiczno-olejną z użyciem laserunków, a jego twórczość znajdowała naśladowców aż do pocz. XVI w.; uczeń van Eycka, P. Christus, jako pierwszy malarz niderlandzki stosował mat. perspektywę. Brugia stała się również czołowym centrum iluminacji książkowej (tzw. Godzinki turyńsko-mediolańskie).

W Brukseli, od 1435 pracował m.in. uczeń Campina, R. van der Weyden, którego ekspresyjne malarstwo oddziałało m.in. na D. Boutsa st. (Leuven). Tradycję Campina, połączoną z wpływem Boutsa, kontynuował J. van Wassenhove, utożsamiany z Justusem z Gandawy (1473–80 na dworze ks. Federiga da Montefeltro w Urbino). Sceny rel. najwybitniejszego malarza gandawskiego H. van der Goesa przemawiają dram. patosem i monumentalizmem. Gandawa była ówcześnie najważniejszym po Brugii ośr. miniatorstwa książkowego (Mistrz Marii Burgundzkiej). Oblicze monumentalnego malarstwa Brugii po van Eycku ukształtował na długie lata styl H. Memlinga, ucznia van der Weydena, inspirującego się także twórczością Boutsa. Dzieła G. Davida w tematyce i sposobie malowania zapowiadały już renesans. Całkowitą odrębność zachowała twórczość H. Boscha — jego obrazy wypełniały (nie dające się jednoznacznie interpretować) motywy fantastyczne, które zapewne niosły zawoalowany przekaz moralizatorski. W tym czasie coraz więcej artystów pracowało poza Niderlandami, przyczyniając się do rozprzestrzenienia rodzimych osiągnięć, m.in.: B. d’Eyck (Mistrz Zwiastowania z Aix) i J. Hey (Mistrz z Moulins?) w południowej i centralnej Francji, a J. de Flandes i M. Sittow na Płw. Iberyjskim.

Początki oryginalnego malarstwa na północy Niderlandów wiążą się z działalnością szkoły miniatorstwa książkowego w Utrechcie, a zwłaszcza warsztatu Mistrza van Culemborg, tworzącego ok. 1415–1435. Głównym centrum malarstwa tablicowego na północy stał się Haarlem, gdzie A. van Ouwater zainicjował przed poł. XV w. sposób malowania na wzór van Eycka. Działali tam również: uchodzący za ucznia Ouwatera, Geertgen tot Sint Jans i jego naśladowca — J. Mostaert, cieszący się m.in. sławą jako portrecista. W Delft wyróżniała się w owym czasie osobowość Mistrza Virgo inter Virgines.

W 2. poł. XV w. gł. ośr. południowoniderlandzkiej późnogot. rzeźby drewnianej, zwłaszcza ołtarzowej, która osiągnęła realizm obserwacji połączony z rozbudowaniem kompozycji i umiejętnością oddania przestrzeni i ruchu — była Bruksela (J. Borman). W architekturze przywiązanie do form got. przetrwało aż po XVII w.; renesans przyjmował się dosyć opornie, gł. za sprawą mecenatu takich władców, jak Małgorzata Austriacka i ces. Karol V; duże znaczenie miało również wydanie (1539) niderlandzkie przekładu traktatu S. Serlia o porządkach arch. oraz wizyty wł. artystów: T. Vincidora, D. Buoniego de Pellezuolego i A. Pasqualiniego. Początkowo ograniczano się gł. do włączania renes. elementów do architektury o jeszcze got. strukturze: przebudowa Pałacu Sabaudzkiego w Mechelen, nowy pałac biskupi w Liège (od 1526 — A. van Mulken i in.). Bardziej klas. i czystą stylowo tendencję reprezentowały: siedziba gildii kupców rybnych w Mechelen — De Zalm (1530–35 — W. van Wechtere); kancelaria miejska zw. Oude Griffie w Brugii (1534–37 — J. Wallot). Również architektura obronna pozostawała pod wł. wpływem (J. Du Broeucq). Najwybitniejsze dzieło architektury dojrzałego renesansu to ratusz w Antwerpii (1561–65), przypisywany C. Florisowi i W. van den Broeckowi, łączący w swojej fasadzie formy wł. i północnoeuropejskie. Nurt silniej związany z tradycją lokalną, przede wszystkim inspirowany przez wzorniki H. Vredemana de Vriesa i mający charakter manierystyczny, najwyraźniej uwidocznił się w domach prywatnych i siedzibach gildii, w Antwerpii, Gandawie i Liège.

W XVI w., wraz z rozkwitem Antwerpii jako centrum gosp., wzrósł wpływ tamtejszego środowiska malarzy, na znaczeniu zyskiwały także miasta północne: Utrecht, Haarlem, Lejda i Amsterdam; ośr. mające przedtem największe znaczenie, jak Brugia (J. Provoost, A. Isenbrandt, A. Benson, L. Blondeel) i Gandawa, utraciły swoją rangę, nie dotyczyło to jedynie iluminacji książkowej — tzw. gandawsko-brugijska szkoła iluminatorstwa (ok. 1475–1550) znajdowała klientów w całej zachodniej Europie (Simon Bening, Mistrz Modlitewnika Drezdeńskiego). W XVI w. ton antwerpskiej szkole nadawał Q. Massys, który łączył tradycję niderlandzką z italianizującą orientacją renes.; nawiązując gł. do Leonarda da Vinci (sfumato), malował kompozycje rel. (często w rozbudowanym pejzażu), pionierskie, moralizatorskie sceny rodzajowe oraz znakomite portrety; oddziałał na obu swoich synów — Jana i Cornelisa oraz na J. van Cleve, M. van Reymerswaele, J. Sandersa van Hemessena. Pejzażysta J. Patinir zainicjował odmianę panoramicznego krajobrazu zw. kosm., rozwiniętą potem m.in. przez H. met de Blesa. W tym samym czasie, ok. 1510–1540, zaistniało zjawisko tzw. manieryzmu antwerpskiego; obrazy o skomplikowanych podziałach przestrzennych, wybitnych walorach dekor. i ekspresyjnych, jaskrawej kolorystyce tworzyli: J. de Beer, J. Mertens van Dornicke, A. van Overbecke. Na północy Niderlandów działali C. Engelbrechtsz. i J.C. van Oostsanen, 2 wielcy animatorzy odpowiednio lejdejskiego i amsterdamskiego środowiska malarskiego. Z warsztatu Engelbrechtsza wyszedł m.in. Lucas van Leyden, najwybitniejszy przedstawiciel renesansu w Lejdzie, znakomity malarz i wielki innowator sztuki graficzne, który oddziałał na sztukę niderlandzką aż do czasów Rembrandta.

Dużą rolę w upowszechnieniu romanizmu zarówno na południu, jak i na północy Niderlandów odegrał J. Gossaert, zw. Mabuse, tworzący m.in. w Rzymie, Antwerpii i Duurstede k. Utrechtu. J. van Scorel połączył w swoich dziełach doświadczenia wyniesione z poznania twórczości Wenecjan i Rzymian, z typowo niderlandzkie rozumieniem pejzażu; był też znakomitym portrecistą; do uczniów Scorela należeli: pracujący w Haarlemie M. van Heemskerck — portrecista, malarz rel. i mitol., grafik, projektant tkanin i witraży, ewoluujący w stronę manieryzmu wł. oraz A. Mor — pierwszy niderlandzki portrecista, działający na dworze hiszp. (a także m.in. w Antwerpii, Włoszech i Portugalii). Ośrodkiem rzeźby romanizującej stał się dwór w Mechelen, gdzie przebywali tacy zagraniczni artyści, jak: K. Meit, J. Mone, G. de Beaugrant. Reprezentantami tego nurtu w rzeźbie niderlandzkiej byli działający w Antwerpii J. Du Broeucq i C. Floris; później m.in. W. van den Broeck i J. Jonghelinck. Na pocz. XVI w. do Antwerpii przeniosło się także centrum produkcji rzeźbionych retabulów ołtarzowych.

W środowisku mal. Brukseli długo utrzymywała się tradycja Campina i van der Weydena. Formy w pełni renes. przyniosła dopiero twórczość B. van Orleya, która uderza monumentalnością i dramatyzmem, precyzją wykonania oraz trafnością obserwacji; Orley projektował także kartony do tapiserii i witraże. Równie wszechstronny był jego uczeń, P. Coecke van Aelst, który wykonywał projekty rycin, tapiserii, witraży i ołtarzy. Głównym propagatorem renes. humanizmu w Liège był L. Lombard, który prowadził pracownię wzorowaną na ówczesnych wł. akademiach (studiowali tam m.in. F. Floris i W. Key); wywarł on istotny wpływ na najróżniejsze dziedziny działalności artyst., od architektury po rytownictwo.

Działający w Amsterdamie i w Antwerpii P. Aertsen przewodził tym artystom, którzy nie przyjęli orientacji italianizującej i podejmowali nie tylko świeckie, ale i rel. tematy w konwencji scen z życia codziennego. Jego obrazy — z rozbudowanym układami rekwizytów na pierwszym planie i scenami figuralnymi w głębi — prowadziły do usamodzielnienia się martwej natury jako osobnego gat. mal. i do rozwoju tzw. chłopskiego malarstwa rodzajowego. Współpracownikiem Aertsena i kontynuatorem jego maniery był antwerpczyk J. Beuckelaer.

Artystyczne życie Antwerpii 3. ćwierci XVI w. stało pod znakiem 2 osobowości: P. Bruegla st. i F. Florisa (de Vriendt). Bruegel podjął formułę pejzażu panoramicznego Patinira oraz met de Blesa, rozwijając jednocześnie manierę satyr.-moralizującą Boscha. Przede wszystkim zaś stworzył własne typy przedstawienia satyr.: najpierw — widziane z lotu ptaka obrazy-rebusy, następnie — powściągliwe i harmonijne kompozycje z dużymi, plast. postaciami chłopów. Floris, który prowadził w Antwerpii dużą pracownię, był twórcą obrazów mitol., alegorycznych i rel. oraz znakomitych portretów — pierwszym, który konsekwentnie uprawiał monumentalne malarstwo na wzór toskańskiego oraz rzymskiego dojrzałego renesansu i manieryzmu.

Około poł. XVI w. Antwerpia stała się międzynar. centrum sztuki graficznej. Czołową pozycję zajmowała oficyna wydawnicza In de vier Winden [‘pod czterema wiatrami’] H. Cocka, który sam był świetnym miedziorytnikiem (publikował ryciny wg Bruegla, Boscha i in.); ponadto wyróżniali się inni wydawcy, np.: Ch. Plantin, B. de Mompere, Ph. Galle (jemu przypadła gł. rola po śmierci Cocka 1570). W okresie renesansu nastąpił w Niderlandach prawdziwy rozkwit produkcji tapiserii (gł. Bruksela — tzw. arrasy wawelskie, a także Oudenaarde, Brugia, Antwerpia i przez pewien czas Tournai i Gandawa) oraz witrażownictwa (D. Veller — zespół witraży w kaplicy King’s College w Cambridge ok. 1517–po 1540; bracia D. i W. Crabethowie, B. van Orley).

Z powodu terroru i zniszczeń powstałych w następstwie powstań antyhiszp. 1566 i 1572 wielu artystów opuściło Antwerpię; jednak liczne zamówienia na obrazy rel., mające zastąpić te zniszczone (m.in. podczas tzw. furii ikonoklastycznej 1566) oraz będące konsekwencją wielkiej aktywności Kościoła w ramach reformy potrydenckiej, przyczyniły się do ponownego rozkwitu malarstwa w tym mieście. Nowe dzieła M. de Vosa, O. van Veena, A. Franckena I i F. Franckena I, powstawały już w stylu zdecydowanie manierystycznym, podobnie jak obrazy M. Coxcie st., działającego w Mechelen, a także mitol. kompozycje J. de Backera. Na ten okres przypada też twórczość pejzażystów, zarówno wciąż pracujących w tradycji Bruegla (Lucasa I i Martena I van Valckenborchów, H. Bola oraz „topografisty” C. van Dalema), jak i przedstawicieli nowej, manierystycznej formuły, z silną stylizacją rzeczywistości, z kontrastami skali, oświetlenia i koloru, wśród których największe znaczenie miał G. van Coninxloo III. W wyniku oderwania się (1581) od Hiszpanii 7 północnoniderlandzkich prowincji i utworzenia niezależnego państwa — Rep. Zjednoczonych Prowincji (zw. Holandią) dalszy rozwój sztuki na tym terenie przebiegał już odrębnie (flamandzka sztuka, Holandia — Sztuka).

Bosch Hieronymus, Pokłon Trzech Króli (Ołtarz Epifanii), ok. 1510–16 — Museo del Prado, Madryt

Weyden Rogier van der, Zdjęcie z krzyża, ok. 1441 — Museo del Prado, Madryt

Bruksela, kościół Notre Dame du Sablon

Eyck Jan i Hubert van, Ołtarz Baranka Eucharystycznego, jedna z tablic środkowej części: Adoracja Baranka, 1432 — katedra Św. Bawona, Gandawa

Bruegel Pieter (st.), Przysłowia niderlandzkie, 1559 — Gemäldegalerie, Berlin

Geertgen tot Sint Jans, Św. Jan Chrzciciel na pustkowiu, koniec XV w. — Gemäldegalerie, Berlin

Bosch Hieronymus, Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich, 1503–1504 — Museo del Prado, Madryt

Coxcie Michiel, arras z cyklu Dzieje Raju, XVI w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Eyck Jan van, Madonna kanonika van der Paele, 1436 — Groeningemuseum, Brugia

Leyden Lucas van, Dawid przed Saulem, miedzioryt, 1508

Bruegel Pieter (st.), Walka karnawału z postem, 1559 — Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Gosseaert Jan, zw. Mabuse, Pokłon trzech króli, National Gallery, Londyn.

Bruegel Pieter (st.), Wieża Babel, 1563

Geertgen tot Sint Jans, Wskrzeszenie Łazarza, 4. ćwierćwiecze XV w. — Luwr, Paryż

Weyden Rogier van der, Zwiastowanie, lewe skrzydło Tryptyku Św. Kolumbana, ok. 1460 — Alte Pinakothek, Monachium

Spranger Bartholomaeus, Pejzaż górski, ok. 1590 – Staatlische Kunstahalle, Karlsruhe

Bruegel Pieter (st.), Taniec chłopski, po 1568 — Kunsthistorisches Museum, Wiedeń.

Memling Hans, Sąd Ostateczny, między 1467– a 1471 — Muzeum Narodowe, Gdańsk