kowalstwo

kowalstwo,

dział obróbki plastycznej obejmującej wytwarzanie przedmiotów przez kucie, obecnie — głównie obróbki przemysłowej, częściej zwanej kuźnictwem, dawniej rzemiosło.

Kowalstwo jako rzemiosło wytwarza przedmioty użytkowe i dekoracyjne (kowalstwo artystyczne) z kutego żelaza, a w szerszym znaczeniu także z innych metali. Jedno z najwcześniej wyodrębnionych rzemiosł, powszechnie uprawiane w starożytności; kucie (brązu) było znane już w starożytnym Egipcie i Mezopotamii ok. 3000 p.n.e. (stosowano kucie swobodne, później także kucie w matrycach — przy wyrobie monet); kowalstwo żelaza prowadzono od ok. połowy I tysiąclecia p.n.e.; podstawową rolę w rozwoju kowalstwa odegrał rozwój hutnictwa; początkowo metodą kucia wytwarzano głównie ozdoby (narzędziem był kamienny młotek), później tarcze, dzidy, miecze, narzędzia rolnicze; w X–XI w. przedmioty kute z żelaza były już rozpowszechnione w całej Europie; do ok. XIV w. stosowano tylko kowalstwo ręczne (potem pojawiły się mechaniczne młoty), a kowale należeli do najbardziej cenionych rzemieślników, dopiero w XIX w. rozpowszechniły się przemysłowe metody kucia (kuźnictwo).

Na ziemiach polskich znane już w okresie przedpiastowskim; w Polsce do ok. XII w. kowale sami przygotowywali surowiec w dymarkach, od XIII w. zaczęli korzystać z usług kuźników; do XII w. kowalstwo w Polsce zajmowało się całą wytwórczością metalową, później zaczęło się z niego wyodrębniać ślusarstwo, a następnie nożownictwo, gwoździarstwo, iglarstwo, płatnerstwo i inne rzemiosła metalowe; uprawiane we wszystkich miastach i na wsi, oprócz wytwórczości (siekiery, topory, podkowy, okucia, łańcuchy, haki, rygle, zawiasy itp., także proste narzędzia rolnicze i rzemieślnicze) pełniło funkcje usługowe (zwłaszcza kucie koni, naprawa narzędzi rolniczych); cechy kowalskie, zrzeszające na ogół rzemieślników kilku, a niekiedy kilkunastu pokrewnych zawodów; najwcześniej powstały we Wrocławiu (pierwsza wzmianka 1307), Szczecinie (1312), Toruniu i Kazimierzu koło Krakowa (XIV w.), Krakowie (1400) i Lwowie (1425); w XVI–XVII w. istniały prawie we wszystkich większych i średnich miastach, a największymi ośrodkami kowalstwa były: Gdańsk, Lwów i Poznań, także Kraków, Warszawa, Przasnysz, Jarosław; na wsi kowale stanowili w XVI–XVII w. zazwyczaj najliczniejszą i stosunkowo zamożną grupę ludności rzemieślniczej. Znaczenie kowalstwa w miastach zaczęło zmniejszać się w XIX w. wraz z rozwojem produkcji przemysłowej, sporą rolę odgrywało nadal na wsi (jeszcze po 1945), ale głównie jako rzemiosło usługowe.