konsularne stosunki

konsularne stosunki,

urzędowe stosunki między państwami ustanawiane wyłącznie na podstawie wzajemnej zgody, w celu realizacji funkcji konsularnych i utrzymywane za pośrednictwem specjalnych organów państw., zw. konsulatami lub urzędami konsularnymi, także przedstawicielstw dyplomatycznych (wydziałów i stanowisk konsularnych).

S.k. mogą być utrzymywane również za pośrednictwem konsulów honorowych w państwach, które uznają tę instytucję, oraz przedstawicielstw handl. i in. instytucji upoważnionych do pełnienia funkcji konsularnych. Z reguły zgoda na ustanowienie stosunków dyplomatycznych implikuje także zgodę na ustanowienie s.k.; natomiast zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie pociąga za sobą automatycznego zerwania lub zawieszenia s.k., które są regulowane zarówno przez normy traktatowe, jak i zwyczajowe oraz wewnątrzpaństwowe. Państwo nie ma prawnomiędzynar. obowiązku wysyłania własnych ani też przyjmowania obcych konsulów. Zasadę tę potwierdza współcz. prawo konsularne. Formalnie nawiązanie s.k. nie jest równoznaczne z istnieniem obowiązku ustanowienia urzędów konsularnych. Można nawiązać i utrzymywać s.k. bez funkcjonowania urzędów konsularnych. Czasami, gł. ze względów ekon., państwa nie są w stanie ustanowić urzędów konsularnych lub są zmuszone zamknąć urzędy już działające, powierzając pełnienie funkcji konsularnych konsulatowi lub misji dyplomatycznej w sąsiednim państwie lub państwu trzeciemu albo też konsulowi honorowemu.

Początki s.k. sięgają czasów starożytnych. Pojawiły się gł. między miastami rejonu M. Śródziemnego, na płaszczyźnie rozwoju stosunków handl., np. instytucja proksenii, czyli ochrony cudzoziemców, powstała i rozwinęła się w staroż. Grecji. W okresie cesarstwa rzym. i wczesnego średniowiecza instytucja konsulatu przechodziła okres przejściowego upadku; zaczęła się jednak odradzać w związku z ożywieniem stosunków handlowych. Początki instytucji konsulów zawodowych w znaczeniu zbliżonym do współcz. spotyka się od połowy średniowiecza, jednak prawdziwy rozwój s.k. nastąpił dopiero w XIX i XX w. zarówno na tle intensywnego rozwoju stosunków handl., jak i wielkiej fali emigracji zarobkowej. Państwa zaczęły w swych ustawodawstwach wewn. regulować organizację i działania służby konsularnej. Nastąpiło jej stopniowe ujednolicenie ze służbą dyplomatyczną w ramach ministerstw spraw zagranicznych. Po II wojnie świat., w związku z pojawieniem się nowych niepodległych państw, zaczęła rozpowszechniać się praktyka, gł. ze względów ekon., powierzania pełnienia funkcji konsularnych misjom dyplomatycznym, a w ich ramach wydziałom konsularnym. Stopniowo nastąpił także rozwój i doskonalenie prawa konsularnego. Do 1963 międzynar. prawo konsularne opierało się gł. na prawie zwyczajowym. W wyniku prac kodyfikacyjnych, pod auspicjami ONZ, uchwalono 24 IV 1963 na specjalnie zwołanej konferencji w Wiedniu, konwencję O stosunkach konsularnych, stanowiącą podstawowy akt prawnomiędzynar., regulujący zasady s.k. (jej stronami 2000 było 165 państw). Postanowienia konwencji są uzupełniane i rozszerzane na podstawie zawieranych przez państwa dwustronnych umów konsularnych oraz wyd. przez nie wewn. aktów prawnych.

S.k. Polski z innymi państwami zaczęły się rodzić dosyć późno, bo dopiero pod koniec XVIII w., kiedy powoli wzrastało zainteresowanie rozwojem stosunków gosp. z zagranicą. Utworzono wówczas kilka konsulatów, gł. w portach bałtyckich i czarnomor., w kilku miastach fr. i wł. oraz w Hamburgu i Londynie; jednak po III rozbiorze Polski zaprzestały one swojej działalności. Służbę konsularną zaczęto tworzyć od podstaw po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 1918. W okresie międzywojennym Polska dysponowała dobrze rozbudowaną siecią urzędów konsularnych, wzbogaconą stosowaniem instytucji konsula honorowego. Po II wojnie świat. pol. sieć konsularna uległa rozszerzeniu, chociaż instytucja konsula honorowego nie była stosowana w państwach komunist., w tym w Polsce. Została przywrócona ustawą z 13 IV 1984 O funkcji konsulów, stanowiącą podstawę prawną pol. służby konsularnej (2000 pol. służba konsularna liczyła: 134 urzędy konsularne, w tym 44 konsulaty generalne, 1 konsulat oraz 89 wydziałów konsularnych i stanowisk ds. konsularnych w pol. przedstawicielstwach dyplomatycznych oraz 124 konsulów honorowych w różnych państwach świata).

W miarę rozwoju s.k., między państwami wykształciły się określone formy organizacyjne oraz funkcje służące realizacji tych stosunków w praktyce. Służba konsularna dzieli się na zawodową i honorową. Konsul zawodowy jest urzędnikiem państwa wysyłającego i z reguły jego obywatelem; oprócz swej działalności konsularnej nie może wykonywać żadnej innej działalności zarobkowej; natomiast konsul honorowy może być zarówno obywatelem państwa wysyłającego, przyjmującego, a nawet trzeciego; nie otrzymuje stałego uposażenia od państwa, które go zaangażowało do pełnienia tej misji; nie jest formalnie urzędnikiem państwa wysyłającego i pełni określone funkcje konsularne na podstawie zawartego ad hoc kontraktu; oprócz wykonywania określonych w tym kontrakcie funkcji konsularnych prowadzi prywatną działalność zarobkową.

Organami służącymi realizacji s.k. jest urząd konsularny, zw. tradycyjnie konsulatem, oraz wydział konsularny misji dyplomatycznej. Kierownicy konsulatów dzielą się na 4 klasy: konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych. Kierują odpowiednio urzędami konsularnymi, zw.: konsulatem generalnym, konsulatem, wicekonsulatem i agencją konsularną; dotyczy to także urzędów konsularnych kierowanych przez konsulów honorowych, którzy również dzielą się na 4 klasy. Kierownicy urzędów konsularnych mogą rozpocząć urzędowanie na podstawie specjalnego upoważnienia udzielonego przez głowę państwa lub min. spraw zagranicznych państwa wysyłającego (listy komisyjne) dopiero po otrzymaniu od głowy państwa lub min. spraw zagranicznych państwa przyjmującego zezwolenia (exequatur).

Członkowie urzędów konsularnych dzielą się na urzędników konsularnych (konsulów), pracowników konsularnych oraz członków służby. Korzystają z przywilejów i immunitetów (przywileje i immunitety dyplomatyczne i konsularne) mających na celu zapewnienie skutecznego wykonywania przez nich funkcji konsularnych. Funkcje konsularne są współcześnie dosyć rozległe i zależne od zadań, jakie urzędowi konsularnemu stawia państwo wysyłające. Najbardziej typowe wylicza konwencja wiedeńska, są to: opieka nad obywatelami państwa wysyłającego; popieranie rozwoju stosunków handl., gosp., kult., i nauk.; zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handl., gosp., kult. i nauk. w państwie przyjmującym; sporządzanie sprawozdań dla rządu państwa wysyłającego; wydawanie paszportów obywatelom państwa wysyłającego oraz wiz obywatelom państw obcych udających się do państwa wysyłającego; działanie w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywanie prawnych funkcji o charakterze adm.; ochrona interesów obywateli państwa wysyłającego, zarówno osób fiz., jak i prawnych w sprawach spadków na terytorium państwa przyjmującego; ochrona interesów małoletnich i in. osób nie mających pełnej zdolności do działań prawnych; zastępowanie lub zapewnienie odpowiedniego zastępstwa obywateli państwa wysyłającego przed sądami; doręczenie sądowych lub pozasądowych dokumentów oraz dokonywanie tzw. rekwizycji sądowych; wykonywanie praw nadzoru i inspekcji w odniesieniu do statków mor., rzecznych i powietrznych oraz w stosunku do ich załóg, udzielanie im pomocy itp.; wykonywanie powierzonych urzędowi konsularnemu przez państwo wysyłające innych funkcji, których nie zakazują przepisy państwa przyjmującego. Funkcje te członkowie urzędu konsularnego mogą pełnić jedynie w granicach określonych w listach komisyjnych i potwierdzonych w exequatur okręgu konsularnego, tzn. części lub całości terytorium państwa przyjmującego, na którą rozciągają się kompetencje kierownika urzędu konsularnego. Funkcje konsularne mogą być wyjątkowo wykonywane także w państwie trzecim lub na rzecz takiego państwa. Konsul może także reprezentować państwo wysyłające wobec każdej organizacji międzynarodowej.

Julian Sutor

Bibliografia

K. Libera Zasady międzynarodowego prawa konsularnego, Warszawa 1960;

J. Sutor Przywileje i immunitety międzynarodowe, Warszawa 1973;

S. Sawicki Prawo konsularne. Studium prawnomiędzynarodowe, Warszawa 1998;

J. Sutor Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2000;

L.T. Lee Vienna Convention on Consular Relations, Leyden 1966.