klauzula

klauzula

[łac. clausula ‘zakończenie’, ‘zamknięcie’],

prawo zastrzeżenie ograniczające lub rozszerzające skutki umowy, traktatu lub dokumentu prawnego.

K. generalna, przepis prawny, w którym prawodawca posłużył się określeniami nieostrymi, pozostawiając podmiotowi orzekającemu swobodę w uwzględnieniu przy rozstrzyganiu sprawy kryteriów niewyrażonych wprost w tekście aktu prawnego; klauzula generalna najczęściej odsyła do ocen pozaprawnych, np. zasad współżycia społecznego, ustalonych zwyczajów, dobrej wiary, słusznego interesu strony, interesu publicznego, zasad sprawiedliwości społecznej, dobrych obyczajów; świadomie użyta przez prawodawcę klauzula generalna ma na celu uelastycznienie prawa. Po raz pierwszy w sposób systematyczny zastosowano tę metodę w XIX-wiecznych kodyfikacjach prawa cywilnego. K. wykonalności (klauzula wykonalności), akt sądowy zawierający stwierdzenie, że tytuł wykonawczy uprawnia do egzekucji. K. derogacyjna, postanowienia zawarte w nowo wydanym akcie normatywnym uchylające przepisy prawa dotychczas obowiązujące w danej dziedzinie; klauzule derogacyjne są zawarte najczęściej w przepisach końcowych aktu normatywnego i przybierają 2 formy: wprost wyliczają akty prawne lub przepisy prawa, które tracą moc obowiązującą, podając ich dokładne wskazanie; ogólnie postanawiają, że z dniem wejścia w życie nowego aktu prawnego tracą moc obowiązującą wszystkie przepisy dotyczące kwestii unormowanych w tym akcie, przerzucając ciężar dokładnego wskazania derogowanych przepisów na organ stosujący prawo; w dużych aktach prawnych prawodawca najczęściej łącznie stosuje oba rodzaje klauzul derogacyjnych.

W prawie międzynarodowym występują następujące klauzule: klauzula kolonialna, określająca warunki obowiązywania umowy na obszarach zależnych od stron (kolonie, protektoraty itp.), obecnie utraciła znaczenie; klauzula narodowa (parytetowa), przewidująca, że obywatele (osoby prawne, statki, towary) jednego państwa będą traktowani w drugim na równi z jego obywatelami (osobami prawnymi, statkami, towarami); niekiedy ograniczona zastrzeżeniem wzajemności; klauzula ta nigdy nie dotyczy praw politycznych, które przysługują tylko obywatelom; klauzula ratyfikacyjna, przewidująca, że umowa podlega ratyfikacji (umowa międzynarodowa); klauzula arbitrażowa (rozjemcza) zobowiązująca strony umowy do przekazywania wszelkich sporów wynikłych w związku ze stosowaniem umowy do sądu rozjemczego lub do rozpatrzenia przez komisję koncyliacyjną; bardzo często jest stosowana też klauzula największego uprzywilejowania, klauzula umowna stosowana w międzynarodowych umowach handlowych; państwo przyznające drugiemu klauzulę największego uprzywilejowania zapewnia mu tym samym uprawnienia i udogodnienia handlowe nie mniejsze niż jakiemukolwiek innemu państwu; oprócz klauzuli największego uprzywilejowania bezwarunkowej (automatycznego przyznania partnerowi udogodnień przyznanych państwu trzeciemu) stosuje się także klauzule największego uprzywilejowania warunkową (przyznanie udogodnień jest uwarunkowane otrzymaniem od kontrahenta korzyści równych tym, które były podstawą przyznania klauzuli największego uprzywilejowania trzeciemu państwu). Stosowanie klauzuli największego uprzywilejowania obowiązywało m.in. kraje należące do Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu.