geomorfologia

geomorfologia

[gr. gḗ ‘ziemia’, morphḗ ‘kształt’, lógos ‘nauka’],

nauka o rzeźbie powierzchni Ziemi;

zajmuje się opisem form powierzchni Ziemi, bada ich genezę, rozwój i rozmieszczenie, określa także ich wiek. Geomorfologia jest traktowana jako dziedzina geografii fiz., wiąże się ściśle z geologią, hydrologią, klimatologią, gleboznawstwem, geografią roślin (fitogeografią) oraz geografią człowieka (antropogeografią).

Geomorfologia jako samodzielna dyscyplina geogr. wyodrębniła się na pocz. XIX w. pod nazwą morfologii. Początkowo zajmowała się tylko opisem (morfografia) i pomiarem (morfometria) form rzeźby powierzchni Ziemi. Zasada aktualizmu geol. skłoniła badaczy do wyjaśniania pochodzenia form rzeźby i do przyjęcia poglądu, że rzeźba powierzchni Ziemi jest wynikiem ścierania się antagonistycznych sił działających na skorupę ziemską z  zewnątrz (egzogeniczne procesy) oraz mających źródło we wnętrzu Ziemi (endogeniczne procesy). W XIX w. (a niekiedy i w 1. poł. XX w.) formy powierzchni Ziemi traktowano jako wyraz struktur geol. powstałych w wyniku ruchów tektonicznych (geomorfologia strukturalna), pomijając wpływ procesów działających na skorupę ziemską z zewnątrz. Pierwsze próby podważenia poglądów reprezentowanych przez zwolenników geomorfologii strukturalnej podjęli: K. Gilbert (1877), W.J. Mc Gee (1897), W.M. Davis (1905), K. Bryan (1915), W. Penck (1924). Zwrócili oni uwagę na ważną rolę procesów zewn. w kształtowaniu form powierzchni Ziemi; analizowali drobne formy rzeźby, a nawet jej elementy, zwłaszcza stok, na którego powierzchni przebiegają procesy denudacyjne zacierające dawne i stwarzające nowe formy rzeźby. Doprowadziło to do rozwoju panującego obecnie w geomorfologii kierunku — geomorfologii dynamicznej, zajmujacej się procesami rzeźbotwórczymi; jest ona ściśle związana z geomorfologią klimatyczną, która wychodzi z założenia, że ogromne zróżnicowanie rzeźby na powierzchni kuli ziemskiej jest przede wszystkim efektem działania odmiennych warunków klim., decydujących o dominującym typie procesów zewn. zachodzących na danym obszarze. Na podstawie tego twierdzenia wydzielono obszary, które charakteryzuje współzależność między warunkami klim., procesami rzeźbotwórczymi i powstałymi formami rzeźby; są to tzw. strefy (dziedziny) morfoklimatyczne; obecnie rozróżnia się strefy: umiarkowaną, suchą i półsuchą, gorącą i wilgotną, glacjalną i peryglacjalną.

Duże znaczenie w badaniach genezy form rzeźby ma analiza budowy wewn. form — struktury i tekstury budujących je skał; dotyczy to zarówno litych skał podłoża, jak i skał luźnych, zazwyczaj przemieszczonych przez procesy zewn.; badania charakteru skał luźnych pozwalają na określenie rodzaju dawnych procesów egzogenicznych, a nawet warunków, w jakich przebiegały, czyli całego ówczesnego środowiska geogr., natomiast określanie masy osadów umożliwia ocenę intensywności procesów. Wyniki badań genetycznych pozwalają na stworzenie klasyfikacji form rzeźby ze względu na ich genezę, czego wyrazem są nazwy zespołów form rzeźby powierzchni Ziemi, np. góry fałdowe, góry zrębowe, formy glacjalne, formy krasowe, lub nazwy poszczególnych typów form, np. góra wyspowa, niecka denudacyjna. Wiek formy powierzchni Ziemi określa się na podstawie jej stosunku do utworów geol. o znanym wieku; stosuje się również metody oznaczania bezwzględnego wieku osadów budujących daną formę (datowanie izotopowe). Ukształtowanie powierzchni Ziemi przedstawia się m.in. za pomocą mapy geomorfologicznej, która odtwarza pełny obraz rzeźby danego terenu w ujęciu genetycznych i chronologicznym.

Geomorfologia zrodziła się z potrzeb praktycznych (zagospodarowanie obszarów nie zasiedlonych w USA, cele wojsk. — gł. we Francji i Austrii). Obecnie służy potrzebom planowania przestrzennego i określa przydatność rzeźby terenu z punktu widzenia osadnictwa, rolnictwa, komunikacji, budowy urządzeń wodnych itp. Geomorfologia jest reprezentowana w Międzynar. Unii Geogr., w której istnieje wiele komisji zajmujących się problematyką geomorfologiczną. Geomorfologii są poświęcone m.in. czasopisma „Zeitschrift für Geomorphologie” (Getynga), „Revue de Geomorphologie Dynamique” (Strasburg).

Geomorfologia w Polsce.

Rozwój geomorfologii nastąpił w początkach XX w. W okresie do 1918 istniały 3 szkoły (ośrodki) geomorfologiczne: lwow., krak. i warszawska. Na czele ośrodka lwow. stał E. Romer; jego uczniami byli: B. Halicki, J. Czyżewski, S. Pawłowski, A. Jahn; analizy geomorfologiczne prowadzono na podstawie badań terenowych; Romer stworzył podstawy g. klimatycznej — wykazał związek między występowaniem form a zjawiskami klim., razem z Halickim prowadził badania nad zlodowaceniem Tatr; Pawłowski prace swe poświęcił badaniu procesów rzeźbotwórczych kształtujących pol. wybrzeże. Ośrodkiem krak. kierował L. Sawicki; zajmował się zjawiskami krasowymi; opisany przez niego cykl rozwojowy rzeźby krasowej cytowany jest do dziś; prowadził też badania nad dynamiką osuwisk; jako pierwszy wyraził pogląd o 3-krotnym, niżowym zlodowaceniu Polski; po Sawickim katedrę objął J. Smoleński, który, jako geolog, w badaniach geomorfologicznych stosował kryteria geol.; podjął próbę określania wieku rzeźby terenu za pomocą metody osadów korelacyjnych — na podstawie charakteru osadów o znanym wieku geol., złożonych w basenie sedymentacyjnym, można określać przebieg i czas powstania form rzeźby zbudowanych z tych osadów na obszarach sąsiednich; badania te są do dziś charakterystyczne dla szkoły krak.; uczniami Smoleńskiego byli: M. Klimaszewski i S. Leszczycki. Na czele ośrodka warsz. stał S. Lencewicz; jego uczniami byli: J. Kondracki, M. Prószyński, E. Ruhle; badania prowadzone w tym ośrodku dotyczyły rozwoju rzeźby środkowej Polski; Lencewicz po raz pierwszy wydzielił 4 zlodowacenia niżowe, badał też wydmy.

Po II wojnie świat. g. rozwija się we wszystkich ośrodkach uniwersyteckich, a także w Inst. Geografii PAN w Krakowie i Toruniu oraz Wyższych Szkołach Pedagogicznych. Geomorfologia polska ma wielkie osiągnięcia w zakresie kartowania geomorfologicznego (Kraków, Toruń), badań procesów i form peryglacjalnych (Łódź, Wrocław), rzeźby krasowej i lessowej (Lublin, Kraków), form lodowcowych i wodnolodowcowych (Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Warszawa, Toruń), badań polarnych (J. Dylik, A. Jahn, M. Klimaszewski, A. Kosiba, S.Z. Różycki i in.), a także przekształceń rzeźby terenu wskutek działalności człowieka. Publikacje ciągłe poświęcone geomorfologii: „Biuletyn Peryglacjalny”, wyd. przez Łódz. Tow. Nauk. (od 1954) oraz „Studia Geomorfologica Carpatho-Balcanica”, wyd. przez PAN (od 1967).