balon

balon

[fr. ballon < hiszp. balón ‘wielka kula’],

statek powietrzny lżejszy od powietrza (aerostat);

bez własnego napędu, wznosi się w wyniku wyporu; wykorzystuje też pionowe prądy powietrza (wznoszące i opadające); w płaszczyźnie poziomej przemieszcza się wraz z masami powietrza (pod wpływem wiatru). Elementem nośnym balonu jest powłoka z bardzo cienkiej folii z tworzywa sztucznego lub gumy, wypełniona gazem lżejszym od powietrza atmosferycznego: helem, gazem miejskim, dawniej też łatwo palnym wodorem (balony gazowe) lub powietrzem ogrzanym do 110°C przez spalający się w specjalnym palniku propan (balony na ogrzane powietrze). Rozróżnia się balony sterowane (sterowiec), balony wolne (sportowe, stratosferyczne, meteorologiczne) oraz balony na uwięzi: zaporowe (bez załogi) i obserwacyjne. Balony wolne są wykorzystywane w  sporcie balonowym, do lotów rekreacyjnych oraz jako balony badawcze, m.in. do badań meteorologicznych, a także do badań kosmicznych: sond balonowych użyto np. do badania atmosfery planety Wenus (w programie Wega). Balon na uwięzi, mający kształt cygara ze statecznikami ułatwiającymi ustawienie go pod wiatr (połączony z naziemną ściągarką balonową), był używany podczas działań wojennych jako bierny środek obrony przeciwlotniczej obiektów strategicznych lądowych i morskich, np. w czasie II wojny światowej balony zaporowe ochraniały Londyn i Moskwę. Balon obserwacyjny ma podwieszony kosz dla 1–2 osób, wyposażony m.in. w środki łączności, np. radiotelefon; wykorzystywany do obserwacji pozycji wojsk nieprzyjaciela, korygowania ognia własnej artylerii oraz szkolenia skoczków spadochronowych, pomiarów meteorologicznych itp.

Mały balon napełniony ogrzanym powietrzem zademonstrował 1709 w sali audiencyjnej zamku królewskiego w Lizbonie B.L. de Gusmãao; pierwszego udanego publicznego wzlotu bezzałogowego balonu na ogrzane powietrze, o średnicy 10 m, dokonali w Annonay we Francji 5 VI 1783 bracia J.E. i J.M. Montgolfier (stąd montgolfiera jako określenie balonu na ogrzane powietrze); 27 VIII tegoż roku J.A.C. Charles wypuścił w Paryżu balon napełniony wodorem, a 12 IX bracia Montgolfier przybyli do Paryża i zademonstrowali publicznie swój balon na ogrzane powietrze. Rywalizacja między tzw. montgolfierami (balonami na ogrzane powietrze) a szarlierami (balonami wypełnionymi gazem lżejszym od powietrza) trwała do końca XVIII w., później montgolfiery wyszły całkowicie z użycia, by pojawić się ponownie w drugiej połowie XX w., głównie jako balony sportowe; 19 IX 1783 roku w Wersalu dokonano pierwszego wypuszczenia montgolfiery z żywymi istotami w koszu — były to kogut, kaczka i baran; 21 XI 1783 pierwszego wzlotu załogowego balonem wolnym dokonali J.F. Pilâtre de Rozier i F.L. d’Arlandes; pierwsze polskie eksperymenty balonowe odbyły się w Krakowie (1784 J. Śniadecki, J. Jaśkiewicz, J. Szaster i F. Scheidt wypuścili „banię powietrzną”). W 1931 A. Piccard zapoczątkował loty balonów stratosferycznych wyposażonych w hermetyczną kabinę (1961 rekordową wys. 34 668 m uzyskał pilot M.D. Ross); Amerykanie B. Abruzzo, M. Anderson i L. Newman przelecieli (1978) nad Oceanem Atlantyckim; 1999 Szwajcar B. Piccard i Anglik B. Jones dokonali przelotu dookoła świata pokonując balonem 46 759 km.

Montgolfier, bracia, start balonu, 21 XI 1783