alchemia

alchemia

[arab. al-kimyā ‘kamień filozoficzny’, ‘alchemia’],

rozwinięta głównie w średniowieczu, oparta na gnozie, filozofia przyrody tłumacząca mistycznymi rozumowaniami obserwowane w przyrodzie przemiany, które wszystkie miały prowadzić do uszlachetnienia materii nieożywionej i ożywionej.

Jej istotą były dociekania pierwotnej postaci materii (woda, powietrze, ogień, ziemia), obserwacje ciągłych zmian i zjawisk zachodzących w przyrodzie ożywionej i nieożywionej, oraz przekonanie, że wszystko w przyrodzie dąży do doskonałości. U schyłku czasów starożytnych celem alchemików stało się przyspieszenie tego naturalnego dążenia — stąd próby przekształcania materii. Próby te, wykorzystujące doświadczenia rzemiosł (głównie wytapianie metali), doprowadziły alchemików do pewnej wiedzy praktycznej; uzyskiwali oni stopy coraz bardziej swym wyglądem przypominające złoto i wierzyli, że zdołają przemienić metale w ten kruszec — symbol długowieczności i wiecznej młodości; w tym celu usiłowali otrzymać „kamień filozoficzny”, który ułatwiałby taką przemianę i był, jak wierzyli, skutecznym środkiem przeciw wszelkim schorzeniom. Próby poszukiwania „kamienia filozoficznego” owocowały rozwojem metod wyodrębniania i oczyszczania substancji, jak: prażenie, krystalizacja, destylacja, sublimacja; dzięki temu alchemicy otrzymali niektóre substancje chemiczne: kwasy mineralne (siarkowy, azotowy, solny), wodę królewską, związki rtęci, fosfor, antymon, bizmut i arsen oraz alkalia uzyskiwane przez ługowanie popiołów roślinnych.

Początki alchemii sięgają starożytnej Grecji, rozwinęli ją Arabowie w VI–XI w., a potem przejęli chrześcijańscy filozofowie, w XVI w. w Europie powstał nowy kierunek alchemii, tzw. jatrochemia. Dzieła alchemii pojawiły się już w VI w., najbardziej znane pochodzą z XVI–XVII w. (Alchymia A. Libaviusa, 1597). Do wybitnych alchemików arabskich należeli: Dżabir Ibn Hajjan, znany jako Geber, i Ibn Sina (Awicenna), europejskich zaś — Wincenty z Beauvais, Roger Bacon, Albert Wielki; najbardziej znanym polskim alchemikiem był Michał Sędziwój.

Matejko Jan, Alchemik Sędziwój i król Zygmunt III Waza, 1867 — Muzeum Sztuki, Łódź