Zimbabwe. Historia

Zimbabwe. Historia.

Prawdopodobnie od I tysiąclecia p.n.e. tereny obecnego Zimbabwe były zasiedlone przez Buszmenów. Od IV w. n.e. osiedlały się tu także ludy rolnicze nieznanego pochodzenia, które pokojowo współżyły z dotychczasowymi mieszkańcami. Napływające od VIII w. ludy Bantu podbiły miejscową ludność rolniczą, Buszmenów zepchnęły na południe i stworzyły neolityczną kulturę Leopard’s Kopje. W XI w. na terenie obecnego wschodniego Zimbabwe powstało silne państwo ludu Karanga (z grupy Szona) z ośrodkiem w Wielkim Zimbabwe, które utrzymywało dalekosiężne kontakty handlowe. W XV w. ziemie Zimbabwe objęło imperium Monomotapy, zniszczone w końcu XVII w. w wyniku najazdu ludu Rozwi. W XVIII w. lud ten utworzył tu własne państwo plemienne i kontynuował tradycje Wielkiego Zimbabwe (budowa kamiennych miast). Na początku XIX w. nastąpiły najazdy ludów Sotho-Kalolo i Ngoni z terenu późniejszego Transwalu (RPA), a 1837 — ludu Matabele pod wodzą Moselekatse (Mzilikazi), który utworzył państwo w zachodniej części kraju.

W 2. połowie XIX w. ziemie obecnego Zimbabwe zaczęli penetrować Brytyjczycy; 1888 spółki górnicze C.J. Rhodesa uzyskały od Lobenguli (następcy Moselekatse) koncesję na wyłączną eksploatację kruszców w państwie Matabele, a 1890 cały kraj (nazwany później — wraz z Zambią — Rodezją) dostał się pod panowanie Brytyjskiej Kompanii Południowoafrykańskiej. Następstwem napływu brytyjskich osadników i poszukiwaczy złota było wypieranie tubylców z urodzajnych terenów, co doprowadziło do powstań ludności afrykańskiej (1893 Matabele, 1896–97 Szona), stłumionych przez władze kolonialne. Z eksploatacją bogactw naturalnych wiąże się szybki rozwój górnictwa i budowa linii kolejowych. W 1923 rząd brytyjski przejął południową część posiadłości Kompanii, tworząc autonomiczną kolonię Rodezję Południową (koloniści rodezyjscy nie zgodzili się na propozycję przyłączenia kraju do Związku Południowej Afryki). Prawa polityczne przysługiwały w niej tylko białym mieszkańcom. W 1939 powstała pierwsza organizacja polityczna czarnej ludności, Afrykański Kongres Rodezji Południowej (SRANC). Po II wojnie światowej do kolonii napłynęli nowi imigranci (1946–55 liczba Europejczyków wzrosła dwukrotnie); 1953–63 Rodezja Południowa należała do Federacji Rodezji i Niasy, w której zajmowała uprzywilejowaną pozycję polityczną i gospodarczą. W 1953–62 rządy sprawowały umiarkowanie prawicowe partie Białych; głosiły one hasło partnerstwa, lecz faktycznie dyskryminowały ludność afrykańską i 1960 zdelegalizowały SRANC. W 1961 uchwalono w Londynie nową konstytucję, przyznającą pewne prawa Afrykanom; nie zezwolono jednak na legalną działalność ugrupowań czarnej ludności (Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe, ZAPU). W XII 1962 władzę w Rodezji objął skrajnie prawicowy Front Rodezyjski (RF), dążący do likwidacji afrykańskiego ruchu wyzwoleńczego. W 1963 rozłam w ZAPU i powstanie konkurencyjnego Afrykańskiego Narodowego Związku Zimbabwe (ZANU) zapoczątkowały rywalizację w ruchu wyzwoleńczym między popieranym przez Matabelów ZAPU i wspieranym przez Szona ZANU.

Po rozwiązaniu Federacji Rodezji i Niasy (1963) Rodezja Południowa stała się odrębną kolonią brytyjską o szerokiej autonomii wewnętrznej. W X 1964 przyjęła nazwę Rodezja. Jej rząd, pod przywództwem premiera I.D. Smitha, zażądał przyznania niepodległości. Po nieudanych rokowaniach z Wielką Brytanią (1964–65) zdelegalizował partie czarnej ludności, a 11 XI 1965 jednostronnie proklamował niepodległość kraju. Krok ten, nie uznany oficjalnie przez żadne państwo świata, został potępiony przez ONZ i OJA. W 1965 Rodezja, po zawarciu tajnych układów polityczno-wojskowych z RPA i Portugalią, stała się członkiem tzw. białego imperium Afryki Południowej (obejmującego też RPA wraz z okupowaną Namibią oraz kolonie portugalskie: Angolę i Mozambik). Dzięki pomocy ze strony RPA i Portugalii, mimo międzynarodowych sankcji oraz spowodowanych nimi strat finansowych, rozwijała się gospodarczo. W 1970 białe władze Rodezji ogłosiły ją republiką (na podstawie nowej konstytucji przyjętej 1969). Pierwszym prezydentem został C. Dupont. Jednocześnie zaczął nasilać się opór czarnej ludności: 1967 działalność zbrojną rozpoczął ZAPU; 1971 powstała Afrykańska Rada Narodowa (ANC). Rząd Smitha otrzymał pomoc gospodarczą i militarną RPA; 1967–71 w Rodezji stacjonowały silne oddziały południowoafrykańskie, podejmując wspólne z armią rodezyjską akcje przeciw partyzantom. Od 1972 białe władze Rodezji dążyły do przekształcenia jej w drugie państwo apartheidu w Afryce i realizowały tzw. program prowincjonalizacji, przewidujący podział kraju na terytorium Białych oraz podporządkowane terytoria Szona i Matabele.

Uzyskanie 1974–75 niepodległości przez kolonie portugalskie wpłynęło na aktywizację działań politycznych i partyzanckich czarnej ludności Rodezji. Ludowa Armia Zimbabwe (ZIPA) prowadziła działania partyzanckie z terenów Mozambiku i Zambii. Pod koniec 1976 powstał Patriotyczny Front Zimbabwe (PFZ), skupiający najważniejsze ugrupowania afrykańskie: ZAPU (przywódca J.M.N. Nkomo) i ZANU (przywódca R. Mugabe), popierany przez OJA i koalicję państw frontowych Afryki Południowej. W 1977 Smith — pod naciskiem USA, Wielkiej Brytanii i RPA — wystąpił z propozycją zawarcia porozumienia wewnętrznego i po rokowaniach 1978 z ugodowo nastawionymi przywódcami afrykańskimi utworzono rząd tymczasowy. Zniósł on ustawodawstwo sankcjonujące dyskryminację i segregację rasową. W 1979, po przyjęciu nowej konstytucji, przeprowadzono wybory parlamentarne, w których zwycięstwo odniosła Zjednoczona Afrykańska Rada Narodowa (UANC, dawniej ANC); powołano rząd z Muzorewą na czele i VI 1979 proklamowano państwo p.n. Zimbabwe-Rodezja. Kompromis ten nie został uznany przez PFZ; w wyniku obrad wielostronnej konferencji w Londynie (IX–XII 1979) i mediacji brytyjskiej, czasowo przywrócono Rodezji status kolonii brytyjskiej i przeprowadzono nowe wybory do parlamentu (1980). Przyniosły one sukces partii ZANU; utworzono rząd koalicyjny głównych ugrupowań kraju: ZANU (premierem został Mugabe), ZAPU (przyjął nazwę Front Patriotyczny/ZAPU — PF/ZAPU) i partii białych — Front Zimbabwe.

W IV 1980 proklamowano niepodległość Zimbabwe, które weszło w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Pierwszym prezydentem został C.S. Banana. Trwała walka polityczna w łonie koalicji rządowej między ZANU a PF/ZAPU na tle różnic ideologicznych, konfliktu międzyplemiennego i rywalizacji personalnej (Mugabe i Nkomo); 1982 wybuchł otwarty konflikt, koalicja rządowa rozpadła się, Nkomo został usunięty z rządu, w południowo-zachodniej części kraju (płaskowyż Matabele) rozpoczęła działania partyzantka antyrządowa (wygasła 1986). W 1984 na zjeździe samodzielnie rządzącego ZANU przyjęto deklarację o przekształceniu Zimbabwe w jednopartyjne państwo socjalistyczne. W 1985 w wyborach parlamentarnych zdecydowanie zwyciężył ZANU, który dążył do wymuszenia na PF/ZAPU zjednoczenia się obu partii; 1987 prezydentem państwa został Mugabe; zawarto też porozumienie o zjednoczeniu ZANU i PF/ZAPU w ZANU–PF z Mugabe na czele i Nkomo jako wiceprzewodniczącym (1989). W 1988 nastąpiło chwilowe złagodzenie konfliktów politycznych i plemiennych. Wdrażanie przez Mugabe programu budownictwa socjalistycznych i rosnące trudności gosp. spowodowały wzrost tendencji opozycyjnych; 1989 powstał opozycyjny Ruch Jedności Zimbabwe (ZUM). W wyborach 1990 i 1995 zwyciężał Mugabe (1995 był jedynym kandydatem) i prezydencka partia ZANU–PF. W 1991 Mugabe formalnie zrezygnował z dążeń do przekształcenia Zimbabwe w państwo jednopartyjne.

W 1998 powstał kontrowersyjny prezydencki projekt reformy rolnej, przewidujący odebranie ziemi białym bogatym farmerom. Reforma rolna miała rozwiązać problem bezrobocia i zwiększyć poparcie dla prezydenta i rządu ze strony uboższych warstw społeczeństwa; 2000 rozpoczęto wywłaszczanie (bez odszkodowania) białych właścicieli i rozdzielanie ziem uprawnych między weteranów walk o niepodległość kraju i bezrobotnych. Reforma spowodowała drastyczne pogorszenie się sytuacji gospodarczej i wzrost napięcia w stosunkach z Wielką Brytanią i innymi krajami brytyjskiej Wspólnoty Narodów (XII 2003 Zimbabwe wystąpiło ze Wspólnoty). W 2000 odbyły się wybory do parlamentu: ZANU–PF utrzymała minimalną przewagę, nad opozycyjną, powstałą 1999, partią Ruch na rzecz Zmian Demokratycznych (MDC). Wybory prezydenckie 2002 wygrał Mugabe, jego przeciwnikiem był M. Tsvangirai z MDC. Wybory parlamentarne 2005 wygrał ponownie ZANU–PF, ale opozycja oskarżyła rząd o masowe fałszerstwa. 2009 częściowe dopuszczenie opozycji — M. Tsvangirai (Ruch na rzecz Demokratycznych Zmian) premierem