Wielka Brytania. Gospodarka
 
Encyklopedia PWN
Wielka Brytania. Gospodarka.
Wielka Brytania jest krajem wysoko rozwiniętym, jedną z potęg gospodarczych świata; pod względem wartości produktu krajowego brutto (2137 mld dolarów USA — 2007) zajmuje 6. miejsce w świecie i 2. w Europie, po Niemczech; produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej 35,1 tys. dolarów USA (2007). W końcu XIX w. Wielka Brytania była największą potęgą przemysłową (przemysł brytyjski wytwarzał ok. 40% produkcji światowej), handlową i morską na świecie. Od początku XX w., a zwłaszcza w okresie po II wojnie światowej malało znaczenie Wielkiej Brytanii w gospodarce światowej; 1950–70 jej udział w produkcji przemysłowej krajów kapitalistycznych zmniejszył się z ok. 12% do ok. 6%, a w latach 80. do ok. 4%, w wyniku bardzo wolnego tempa wzrostu (przeciętnie 2% rocznie, 1986–90 — 1,8%, 2005 — 1,9%) i długotrwałych okresów recesji gospodarczej (zwłaszcza na początku lat 70. i na początku lat 90.). Wolne tempo wzrostu gospodarki jest spowodowane niewielką, w porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi, akumulacją produktu krajowego brutto oraz kurczącym się rynkiem zbytu dla wyrobów brytyjskich, mniej nowoczesnych niż amerykańskie, japońskie i niemieckie. W dalszym ciągu Wielka Brytania pozostaje jednym z najważniejszych eksporterów kapitału (największe inwestycje zagraniczne w krajach regionu Zatoki Perskiej, Australii, wschodniej i południowej Afryce), odgrywa dużą rolę w międzynarodowym obrocie kapitałem, w żegludze i ubezpieczeniach. Ujemny bilans płatniczy w rozliczeniach międzynarodowych wpływa na zmniejszanie rezerw dewizowych i złota oraz powoduje częstą dewaluację funta szterlinga. Oficjalne rezerwy Wielkiej Brytanii wynosiły 57,3 mld dolarów USA (2007). Gospodarkę brytyjską cechuje duża koncentracja kapitału i produkcji; Bank Anglii (założony 1694, upaństwowiony 1946) oraz 4 wielkie banki prywatne: Midland Bank, Lloyds Bank, National Westminster i Barclays Bank skupiają ponad 80% wszystkich wkładów bankowych. Sektor państwowy 1946–79 obejmował górnictwo węgla, metalurgię, znaczną część przemysłu środków transportu i energetyki, łączność, transport kolejowy, morski i lotniczy; od początku 80. prywatyzacja dużych przedsiębiorstw państwowych, m.in.: British Telecom (łączność), British Gas (energetyka), British Airways (lotnictwo), British Steel (hutnictwo) oraz kopalni węgla (British Coal) i transportu kolejowego (od 1994). Poziom rozwoju poszczególnych części kraju jest bardzo zróżnicowany; głównym obszarem koncentracji przemysłu i usług jest pas ciągnący się od Londynu do Liverpoolu i Manchesteru z odgałęzieniem ku północnemu wschodowi; aktywnymi regionami gospodarczymi są również środkowa Szkocja (główny ośrodek Glasgow) i południowa Walia (Cardiff, Newport); obszarami słabo uprzemysłowionymi, głównie rolniczymi, pozostają Irlandia Północna, północna Szkocja, północna Walia oraz północna Anglia. Struktura wytwarzania produktu krajowego brutto: rolnictwo 0,9%, przemysł 23,4%, usługi 75,7%, głównie finanse i handel (2007).
Przemysł. Wielka Brytania jest krajem o najstarszych w świecie tradycjach przemysłu fabrycznego, który rozwinął się w 2. poł. XVIII w. i na pocz. XIX w.; zastosowanie wynalazków (m.in. maszyna tkacka, turbina parowa, piec hutn. opalany węglem) spowodowało bardzo szybki rozwój przemysłu włók., hutn. i maszynowego. Współczesny przemysł bryt. z powodu wyczerpania się wielu złóż miner., zwłaszcza rud metali, przetwarza surowce importowane; wytwarza wyroby o stosunkowo wysokiej jakości, ale z racji wysokich kosztów robocizny znacznie droższe niż produkty innych krajów rozwiniętych. Do lat 70. podstawowym surowcem miner. w gospodarce był węgiel kam., eksploatowany w 4 gł. okręgach: środkowej Anglii (zagłębia Yorkshire, Derbyshire i Nottinghamshire), północno-wschodniej Anglii (Durham, Northumberland), południowej Walii oraz środkowej Szkocji; wydobycie węgla kam. systematycznie maleje (1980–2005 zmniejszyło się ze 130 mln t do 12,5 mln t) w związku z wyczerpywaniem się złóż i likwidacją nierentownych, starych kopalń. Głównym surowcem miner. od lat 80. stała się ropa naft. (84,7 mln t, 2005), wydobywana ze złóż podmor. w bryt. części szelfu M. Północnego (pola naft.: Forties, Brent, Ninian, Piper); zasoby ropy naft. szacuje się na 0,6 mld t (2003); największy udział w wydobyciu mają koncerny Shell i amer. Esso. Ze złóż podmor. eksploatuje się również gaz ziemny (88,0 mld m3). Z innych surowców miner. wydobywa się niewielkie ilości rud żelaza, sól kam. (1,9 mln t — 2003, gł. w okręgu Crewe) i sole potasowe oraz gips, kaolin, wapienie, piaskowce i granity. W bilansie energ. zwiększa się udział elektrowni naft. i gazowych oraz jądr., zmniejsza udział węglowych: elektrownie cieplne wytwarzają łącznie 74,8% energii elektrycznej, jądr. — 23,3% (2002); największe z elektrowni jądr. to: Hinkley Point (1232 MW) w północnej Kornwalii, Sizewell (1200 MW) na północny wschód od Londynu, Wylfa (1200 MW) na wyspie Anglesey w Walii i Hunterston na południowy zachód od Glasgow; elektrownie wodne są niewielkie (gł. na rzekach Szkocji). Łączna moc elektrowni wynosi 77 tys. MW; 2003 wyprodukowano 369,9 mld kW·h energii elektrycznej. Przemysł przetwórczy jest wszechstronnie rozwinięty; do jego gł. gałęzi należą: przemysł maszyn. i metal., chem. i spoż.; maleje znaczenie trad. gałęzi przemysłu bryt.: włók., odzież. i skórz. oraz hutnictwa. Przemysł maszyn. i metal. charakteryzuje się szerokim asortymentem produkcji, wytwarza urządzenia górnicze (m.in. do wydobycia ropy naft.), energ., hutn., chem. (wyposażenie rafinerii i petrochemii), obrabiarki, maszyny włók., środki transportu, sprzęt elektroniczny i in. Wielka Brytania utrzymuje wysoką pozycję w świecie w produkcji środków transportu. W przemyśle samoch. największe znaczenie mają miedzynar. koncerny: BMW, Ford, General Motors, Honda, Nissan, Toyota, Volkswagen; 2005 wyprodukowano 1,6 mln sztuk samochodów osobowych i 224 tys. ciężarowych oraz autobusów. Przemysł lotn.-rakietowy zajmuje czołową pozycję w Europie, produkuje samoloty cywilne i wojsk., rakiety oraz helikoptery, a także satelity i infrastrukturę naziemną, niezbędną do badań przestrzeni kosm.; gł. ośr.: Londyn, Coventry i Bristol. Wielowiekową tradycję ma przemysł stoczn., ale konkurencja przemysłu stoczn. Japonii, Korei Południowej i Tajwanu wpłynęła na znaczne ograniczenie produkcji oraz likwidację wielu stoczni; obecnie specjalnością bryt. przemysłu stoczn. jest produkcja okrętów i łodzi podwodnych o napędzie atomowym. Dużą dynamikę produkcji ma przemysł elektroniczny, wytwarzający odbiorniki telew., komputery, aparaturę pomiarową i urządzenia biurowe oraz sprzęt gospodarstwa domowego. Rośnie znaczenie przemysłu chem. i paliw; podstawą gałęzi jest rafinacja ropy naft. w kilkunastu wielkich kombinatach o mocy przerobowej przekraczającej 100 mln t ropy rocznie, największe znajdują się w Milford Haven (Walia), Fawley k. Southampton, we wsch. części Wielkiego Londynu nad Tamizą, w Killingholme i Teesport na wsch. wybrzeżu pn. Anglii oraz w szkockich portach Grangemouth, Ardrossan i Dundee; ośr. przemysłu karbochem. powstały w zagłębiach węglowych, solnego i sodowego — w Norwich i Fleetwood, gumowego, włókien chem. i farm. — gł. w Londynie (GlaxoSmithKline, AstraZeneca), Glasgow i Liverpoolu, kosmetycznego — w Londynie. Większość zakładów przemysłu spoż. (młyny, przetwórnie mięsa, owoców, używek) jest skupiona w pobliżu portów i przetwarza surowce importowane; wielkie browary powstały w pobliżu dużych rynków zbytu (m.in. w Manchesterze, Liverpoolu, Belfaście), gorzelnie specjalizujące się w produkcji whisky — gł. w Szkocji i Irlandii Północnej. Hutnictwo żelaza, rozwijane zwłaszcza od 2. poł. XVIII w., obejmuje stare huty, zbud. w sąsiedztwie kopalń węgla kam. w środkowej Anglii i zmodernizowane w latach 60., oraz nowe, zlokalizowane w portach dowozowych rud żelaza i złomu, m.in. w Newcastle upon Tyne i Middlesbrough w północno-wschodniej Anglii, Newport w południowej Walii, Glasgow w Szkocji; przez ok. 20 lat produkcja stali utrzymywała się na nie zmienionym poziomie, ponad 16 mln t rocznie, od 2000 spada i 2005 wyniosła 13,3 mln t. Huty metali nieżel. mają również lokalizację portową; huty miedzi w Liverpoolu, Port Talbot i Glasgow, cynku i ołowiu — w Newcastle upon Tyne, Manchesterze i Bristolu, aluminium — w Fort William, Swansea. Przemysł drzewny i papierniczy prawie w całości opiera się na importowanej tarcicy i celulozie; 2003 wyprodukowano 6,5 mln t papieru i tektury, na 1 mieszk. — 109,8 kg. Podobnie jak w USA, Niemczech, Francji i in. krajach zachodnioeur., w Wielkiej Brytanii maleje znaczenie starych okręgów przem. (część z nich jest objęta restrukturyzacją), a zwiększa się znaczenie nowych, powstających wokół portów i w strefach podmiejskich wielkich miast; gł. okręgiem przem. jest Londyn.
Rolnictwo. Rolnictwo ma drugorzędne znaczenie w gospodarce brytyjskiej. Użytki rolne zajmują ok. 70% pow. kraju; dominującą formą użytkowania ziemi są łąki i pastwiska (łącznie ok. 45% pow.); największy areał gruntów ornych ma Anglia. Przeważają średnie i duże gospodarstwa rolne (średnia wielkość 72,6 ha). Rolnictwo bryt. cechuje wysoki poziom mechanizacji (1 ciągnik na 34 ha użytków rolnych, 2002) i specjalizacji produkcji (farmy mleczarskie, drobiarskie, zbożowe, warzywne i in.). Hodowla bydła i owiec dostarcza ok. 30% wartości produkcji roln.; w regionach górskich, zwłaszcza Szkocji, Walii i północnej Anglii, rozwinęła się hodowla owiec (pogłowie 35,5 mln sztuk — 2004), na pogórzach i nizinach — bydła (10,5 mln) o profilu gł. mlecznym, w południowo-wschodniej Anglii i Irlandii Północnej — również trzody chlewnej, powszechnie w całym kraju — drobiu. Intensywna uprawa zbóż (zbiory 22,3 mln t, plony 71,4 q z 1 ha — 2004), gł. pszenicy (14,9 mln t, 2005; południowo-wschodnia Anglia), jęczmienia (5,5 mln t) i owsa, poza tym buraków cukrowych (wschodnia Anglia) i rzepaku; wokół dużych ośr. miejskich intensywne warzywnictwo, na południu Anglii — ogrodnictwo i sadownictwo (truskawki, jabłonie, grusze). Przybrzeżne i dalekomor. połowy ryb (gł. dorsze i śledzie) wynoszą 635 tys. t (2003); gł. porty rybackie: Hull, Grimsby, Fleetwood i Aberdeen.
Turystyka. Rocznie przyjeżdża do Wielkiej Brytanii ponad 25 mln turystów zagranicznych(w 2005 27,8 mln), najwięcej z USA, Francji, Niemiec i Irlandii; wpływy z turystyki 37,2 mld dol. USA. Głównymi ośr. turyst. są zabytkowe miasta, a zwłaszcza Londyn ze średniow. twierdzą Tower, opactwem Westminster, pałacem król. Buckingham oraz słynnymi muzeami: British Museum i National Gallery; ponadto m.: Canterbury, York, Chester, Edynburg, jak również stare m. uniwersyteckie: Oksford i Cambridge oraz Stratford-upon-Avon (coroczne festiwale szekspirowskie) i wiele innych; najliczniej przez turystów krajowych są odwiedzane parki nar., góry Szkocji, Kornwalia oraz wyspy: Wight i Man.
Transport i łączność. Sieć komunik. jest bardzo dobrze rozwinięta; transport samochodowy ma największy udział w przewozach towarowych (ponad 80%) i pasażerskich (ponad 90%). Długość dróg o utwardzonej nawierzchni wynosi 387,7 tys. km (2004), w tym autostrad 3523 km; gł. autostrady łączą Londyn z Edynburgiem, Dover, Portsmouth i Bristolem, Bristol z Glasgow. W użytkowaniu znajduje się 25,8 mln samochodów osobowych i 3,3 mln samochodów ciężarowych (2004). Maleje znaczenie transportu kol., którego rozwój został zapoczątkowany 1825 przez budowę pierwszej linii kol. w świecie (Stockton-on-Tees–Darlington); długość linii kol. 17,1 tys. km, w tym 342 km linii szerokotorowych (w Irlandii Pn.); 5,4 tys. km to linie zelektryfikowane; układ sieci kol. jest promienisty z gł. węzłem w Londynie, połączonym liniami magistralnymi z Glasgow i Aberdeen, Edynburgiem, Bristolem oraz portami nad cieśn. La Manche (Southampton, Plymouth), a od 1994 poprzez Eurotunel z kontynent. siecią kolejową. W rozbudowie jest transport rurociągowy (łaczna dł. ok. 32 tys. km), zwłaszcza sieć gazociągów, gł. ze wschodniej Szkocji do południowo-wschodniej Anglii. Brytyjska flota handl., należy do największych w świecie; składa się z ok. 450 statków o łącznej nośności 11,7 mln DWT, 2006; przeładunek portów bryt. wynosi 558 mln t (2002); gł. porty mor.: Londyn, Liverpool, Southampton (obsługuje gł. wymianę handl. z Europą), Milford Haven (naft.) oraz Glasgow; wzrasta znaczenie portów wschodniego wybrzeża (Newcastle upon Tyne, Middlesbrough, Grimsby), wyposażonych w nowocz. terminale naft. i rudowe. Rozwinięta żegluga kabotażowa i promowa; liczne linie promowe łączą Irlandię Północną z portami ang., Szkocję z Hebrydami i Szetlandami oraz porty ang. z eur., zwłaszcza fr. (linie Dover–Calais, Portsmouth–Hawr). Transport lotn. obsługuje gł. towarzystwo British Airways, utrzymujące regularne połączenia z dużymi portami lotn. na całym świecie; Wielka Brytania ma 471 różnego rodzaju lotnisk i portów lotn. (2006); zespół portowy Londynu (Heathrow, Gatwick) należy do największych w świecie; duże porty międzynar. są w Manchesterze i Glasgow. Dobrze rozwinięta, nowoczesna sieć łączności; 32,9 mln abonentów telefonii stacjonarnej; w użytkowaniu 61,1 mln telefonów komórkowych (2005); 37,6 mln użytkowników Internetu.
Handel zagraniczny. W 2004 bryt. eksport stanowił 4,0% eksportu świat., import odpowiednio 5,2%; wartość eksportu 378 mld dol. USA, importu — 501 mld dol. USA (2005); eksport obejmuje gł. maszyny i urządzenia przem. (samoloty, broń, samochody, wyposażenie elektrowni, hut, fabryk chem.), stal, ropę naft. i produkty naft., farmaceutyki, arykuły żywnościowe, produkty tytoniowe; import maszyn i urządzeń (samochody, wyroby elektroniczne), rud metali, surowców chem., ropy naft. oraz żywności (zboża, mięso, produkty mleczne, owoce, herbata, kawa), bawełny, drewna; część artykułów importowanych jest reeksportowana (gł. herbata). Główni partnerzy handl.: kraje UE (zwłaszcza Niemcy, Francja, Holandia, Belgia) oraz USA, Chiny.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Grampiany, widok ze szczytu Ben Nevis na dolinę Glenevis (Wielka Brytania)fot. G. Uszyński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Conwy castle, ruiny zamku Edwarda I w północnej Walii, XIII w. (Wielka Brytania)fot. D. Makowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia