Mojżesz
 
Encyklopedia PWN
Mojżesz, żył w 1. poł. XIII w. p.n.e.,
główny twórca i prawodawca judaizmu, prorok uznawany w 3 tradycjach religijnych: judaizmie, chrześcijaństwie i islamie.
Żył w 1. poł. XIII w. p.n.e.. Jest centralną postacią biblijnego Pięcioksięgu (Tora), a w szczególności Księgi Wyjścia oraz 3 ostatnich ksiąg.
Życie
Według nich urodził się w Egipcie w czasie, gdy obowiązywał tam nakaz zabijania hebrajskich noworodków; aby go uchronić przed śmiercią, matka porzuciła Mojżesza, ale dzięki pomocy jego siostry Miriam trafił na dwór córki faraona. Zabiwszy Egipcjanina, zbiegł do ziemi Madian, gdzie w płonącym krzaku ukazał mu się Jahwe, objawił swoje imię i nakazał wyprowadzić lud Izraela z Egiptu; jako rzecznik Izraelitów (wspólnie z bratem, Aaronem) Mojżesz starał się uzyskać u faraona zgodę na opuszczenie przez nich Egiptu, zapowiadając jako karę, w razie odmowy, zesłane przez Boga na Egipt klęski żywiołowe. Za odchodzącymi Izraelitami wyruszył pościg, który zatonął w Morzu Sitowia (w mylnym przekładzie zw. Morzem Czerwonym). Na pustyni Mojżesz wielokrotnie uśmierzał bunty Izraelitów przeciwko sobie i wyprowadzał ich z kolejnych niebezpieczeństw. Na górze Synaj Jahwe zawarł przymierze z Izraelem reprezentowanym przez Mojżesza i przyrzekł ludowi opiekę, w zamian żądając wierności i przestrzegania praw Bożych zawartych w Dekalogu. Zszedłszy z góry i ujrzawszy Izraelitów czczących złotego cielca, Mojżesz potłukł otrzymane od Boga kamienne tablice z Dekalogiem (częsty motyw ikonograficzny); potem jednak na polecenie Boga i wg jego wskazówek odtworzył tablice. Zainicjował też kult Jahwe w Namiocie Spotkania i instytucję kapłaństwa, które powierzył bratu, Aaronowi. Za życia Mojżesza Izraelici podbili Zajordanię, nie byli jednak w stanie zdobyć ziemi Kanaan obiecanej im przez Boga. Zmarł na górze Nebo w Moabie, pozostawiając jako swojego następcę Jozuego.
Wiarygodność istnienia
Mimo pewnych skrajnych poglądów podważających fakt istnienia Mojżesza, w nauce uważa się najczęściej, że rdzeń tekstu Księgi Wyjścia i ksiąg następnych jest wiarygodny: pewne szczegóły pozwalają na przybliżone datowanie opuszczenia Egiptu przez przodków Izraela na 1. połowę XIII w. p.n.e. (podawany niekiedy XV w. p.n.e. jest mało prawdopodobny); Mojżesz (imię pochodzenia egipskiego) mógł być ich wodzem i autorytetem religijnym; również idea przymierza z Jahwe i treść Dekalogu korespondują z ówczesną sytuacją. Do tego rdzenia treściowego dołączono liczne fabularne rozwinięcia teologiczno-literackie (midrasze) i późniejsze prawodawstwo żydowskie, które przypisano Mojżeszowi i inspiracji Bożej. Od starożytności po XVIII w. dość powszechnie uznawano Mojżesza za autora Pięcioksięgu; stąd bierze się nadawana mu nazwa Prawa Mojżeszowego (Prawa, Tory). Tradycję tę należy jednak widzieć w świetle starożytnego pojmowania autorstwa, które pozwalało przedstawiać jako autora ojca (patrona) tradycji ujętej w księdze czy twórcę użytego w niej gatunku literackiego. Autorstwo Mojżesza oznaczało więc, że uznawano go za ojca izraelskiego prawodawstwa i pierwszego historycznego przywódcę narodu. Rola Mojżesza w Pięcioksięgu wyznacza centralne znaczenie jego postaci w judaizmie (od imienia Mojżesz zwanego także dawniej w Polsce mozaizmem, czyli wyznaniem mojżeszowym). Naukę Mojżesza rozwijała ustna pobiblijna tradycja rabiniczna, a on sam był bohaterem wielu starożytnych utworów apokryficznych.
W ikonografii
W ikonografii pojedyncze sceny i cykle z życia Mojżesza przedstawiano od czasów wczesnochrześcijańskich po XX w. (M. Chagall). W sztuce zachodniej ukazywano go jako starszego, brodatego mężczyznę (w kręgu bizantyjskim przeważał typ młodzieńczy), od XII w. niekiedy z rogami na czole (błędne tłumaczenie w Wulgacie); jego głównym atrybutem są tablice Dekalogu. Do najwcześniejszych przedstawień należą malowidła w synagodze w Dura Europos (III w.) i w rzymskich katakumbach (IV w.), mozaiki w kościele Santa Maria Maggiore w Rzymie (V w.) i San Vitale w Rawennie (VI w.). Od XII–XIII w. monumentalna postać Mojżesza pojawiała się w rzędzie proroków w portalach wielkich katedr francuskich (Reims, Laon, Notre-Dame w Paryżu); do arcydzieł zaliczają się rzeźbiarskie wyobrażenia Mojżesza na tzw. Studni Mojżesza w kartuzji w Champmol k. Dijon (1396–1404, C. Sluter) i na nagrobku papieża Juliusza II w kościele San Pietro in Vincoli w Rzymie (Michał Anioł). W malarstwie najczęściej wyobrażano sceny: odnalezienie małego Mojżesza przez córkę faraona, Bóg objawiający się Mojżeszowi w krzewie gorejącym, przejście przez Morze Czerwone, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Mojżesz otrzymujący tablice Dekalogu i prezentujący je Izraelitom. Jednym z najważniejszych nowożytnych cyklów poświęconych Mojżeszowi są freski na ścianie Sykstyńskiej Kaplicy (naprzeciw cyklu z życia Jezusa), dzieło kilku wybitnych malarzy (S. Botticelli, D. Ghirlandaio, L. Signorelli, Perugino, Pinturicchio).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Rafaela szkoła, Mojżesz przed krzewem gorejącym, fresk z loggii Pałacu Watykańskiego w Rzymie fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mojżesz otrzymuje od Boga kamienne tablice Dekalogu, miniatura żydowska, ok. 1320fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł, Mojżesz — kościół S. Pietro in Vincoli w Rzymie fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Aga Riza, Mojżesz i Aaron, perska miniatura z Kisas al-anbija [‘historia proroków’] Niszapuriego, ok. 1590–1600 — Bibliothèque nationale, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Poussin Nicolas, Znalezienie Mojżesza, tapiseria z Gobelins wykonana wg obrazu N. Poussina, ok. 1689 — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mahomet, Dżibril (Gabriel) i Musa (Mojżesz) podczas nocnej podróży do nieba proroka Mahometa, perska miniatura fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Synaj (Mojżesza) góra (Egipt)fot. R. Bury/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Biblia z opactwa w Bury Saint Edmunds, miniatura przedstawiająca sceny z życia Mojżesza, ok. 1135 — Corpus Christi College, Cambridge fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mojżesz i krzew płonący, miniatura perska — Fundacja Gulbenkian, Lizbona fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przejście przez Morze Czerwone, płaskorzeźba z rzymskiego sarkofagu, IV w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia