Mjanma. Historia
 
Encyklopedia PWN
Mjanma. Historia.
Przodkowie ludów obecnie zamieszkujących Birmę napływali na jej teren z północy od II tysiąclecia p.n.e. do I tysiąclecia n.e. Legendarne początki państwowości birmańskiej sięgają IX w. p.n.e., a stolicą państwa miało być Tagaung w Górnej Birmie. Z pewnością w pierwszych wiekach naszej ery miasta-państwa lub małe księstwa tworzyli w Górnej Birmie Pju oraz na wybrzeżu Mro — przodkowie Arakańczyków, a w Dolnej Birmie Monowie. Pojawiły się także miasta-kolonie tworzone przez przybyszów z Indii, wraz z którymi umacniały się wpływy cywilizacji hinduskiej. W połowie I tysiąclecia n.e. w środkowej Birmie rozkwitło mońskie królestwo ze stolicą w Thaton, którego ludność przyjęła buddyzm. Na wybrzeżu arakańskim uformowało się królestwo Wajśali, blisko powiązane z Indiami, a na północy — królestwo Pju. W VIII–X w. na jego tereny zaczęły napływać z podbijanego przez Chiny sąsiedniego królestwa Nanzhao plemiona Mranma (protobirmańskie). W 1044 Anawratha, wódz Mranma, założył królestwo Pagan, podporządkowawszy sobie Pju, Monów i Szanów. Pju stopili się z Mranma i przyswoiwszy sobie wiele zdobyczy kultury Monów dali początek narodowi birmańskiemu. W XIII w. królestwo Pagan upadło w wyniku wojen z wojskami mongolskiej dynastii Yuan z Chin, a także aspiracji wodzów lokalnych. W XIV–XV w. Birma była podzielona na wiele państw, w tym królestwo Awa kontynuujące tradycje państwowości birmańskiej. Władca stopniowo rosnącego w siłę birmańskiego księstwa Taungu, Tabinshweti (1531–50), po zniszczeniu stolicy Awa przez Szanów zaczął jednoczyć ponownie ziemie birmańskie i mońskie Dolnej Birmy. Po zajęciu Pegu uczynił je swą stolicą. Jego kuzyn Bainaung (1551–81) zakończył dzieło jednoczenia i podporządkował sobie, choć na krótko, tajskie królestwa Cziang Maj, Ajutthaję, jak również laotańskie Luang Prabang.
W końcu XVI w. Portugalczycy, Holendrzy, Anglicy i Francuzi zaczęli zakładać na wybrzeżu swe faktorie, a Tajowie (w sojuszu z Arakańczykami) zdobyli Pegu i okupowały Dolną Birmę. W początkach XVII w. władca Awy próbował znów jednoczyć ziemie birmańskie, lecz położyły temu kres powstania Monówo. Kolejny raz do jednoczenia ziem birmańskich przystąpił Alaungpaj (1752–60). Swoją stolicę ustanowił w mońskim mieście Dagon, przemianowawszy je na Yangon (Rangun). Jego następcy z dynastii Konbaung dokończyli dzieła, podbili na północy Arakan, Asam i Manipur, a na południu — księstwo Wientian, Cziang Maj i Ajutthaję. Ziem tajskich nie zdołali jednak utrzymać, gdyż interweniowały wojska chińskie. W kolejnych wojnach z Wielką Brytanią (1824–26, 1852, 1885) dynastia traciła części kraju, a ostatnia z tych wojen położyła kres państwu birmańskiemu, włączonemu jako kolonia do brytyjskich Indii. W wyniku żądań ruchów patriotycznych, które rozwinęły się po I wojnie światowej, 1937 Birma stała się samodzielną kolonią. W 1942–45 Birmę okupowali Japończycy, którzy utworzyli tam marionetkowy „sojuszniczy” rząd. Ministrem obrony był w nim Aung San, który organizował armię birmańską. Główną siłę ruchu oporu stanowiła Antyfaszystowska Liga Wolności Ludu (ALWL, założona 1943). Gdy zbliżał się koniec wojny, Aung San ze swymi wojskami wsparł aliantów, uderzył na Japończyków i samodzielnie wyzwolił Rangun. Stanął też na czele ALWL zdominowanej przez siły lewicowe. Mimo wysiłków Brytyjczyków nie udało się przywrócić w Birmie panowania kolonialnego.
W I 1947 W. Brytania musiała zgodzić się na przyznanie Birmie niepodległości w ciągu roku. Aung San został pierwszym premierem wolnego państwa, jednak VII 1947 zamordowano go. Władzę sprawowała początkowo ALWL, ale po wyborach 1948 ukształtował się w Birmie wielopartyjny system gabinetowo-parlamentarny. W latach 50. Unia Birmańska, państwo o strukturze federalnej, była jednym z nielicznych azjatyckich państw demokratycznych. Najbardziej znanym politykiem birmańskim był premier U Nu, współtwórca „ruchu niezaangażowanych”. W kraju trwały jednak wciąż wojny; oprócz separatystycznych ruchów mniejszości etnicznych (nierzadko wspomaganych przez obce mocarstwa), walkę zbrojną podjęła też, wspierana przez ZSRR i Chiny, KP Birmy (były członek ALWL), która zmierzała do przekształcenia kraju w „republikę ludową”. W 1962 w wyniku trudności gospodarczych i rozczarowania trudną niepodległością, armia dowodzona przez gen. Ne Wina (bliskiego współpracownika Aung Sana) dokonała zamachu stanu; ustanowiona Rada Rewolucyjna zaczęła wprowadzać „reformy socjalistyczne”. W 1964 zakazano działania wszystkim partiom z wyjątkiem rządzącej Birmańskiej Partii Programu Socjalistycznego (BPPS), zdominowanej przez wojskowych. Birma stała się krajem swoistego „realnego socjalizmu”, z instytucjami wzorowanymi na reżimach komunistycznym, ale z ideologią łączącą marksizm z buddyzmem. Władze państwowe starały się zachować równy dystans wobec ZSRR i ChRL. W 1972 przeprowadzono pewną liberalizację reżimu, przywrócono formalnie rządy cywilne i „wybory” do jednopartyjnego parlamentu. Ne Win pozostał nadal szefem partii i państwa. Jedynymi istotniejszymi sukcesami jego rządów okazały się: zanik partyzantki komunistycznej i częściowe zduszenie separatystycznych ruchów mniejszości etnicznych. Gospodarka upadała, a Birma z jednego z zamożniejszych krajów Azji zmieniła się w jeden z najuboższych.
W 1988, po kilkakrotnym unieważnianiu z dnia na dzień banknotów różnych nominałów, wybuchły pierwsze protesty; stłumiono je siłą, padło kilka tysięcy zabitych. Społeczeństwo odpowiedziało strajkiem generalnym i masowymi, wielodniowymi, pokojowymi demonstracjami. Wyrosła w nich nowa siła polityczna — Narodowa Liga na rzecz Demokracji (NLD), kierowana przez Aung San Suu Kyi, córkę Aung Sana. Ne Win musiał ustąpić, a nominowane przezeń nowe władze partyjno-państwowe obiecywały reformy.
We IX 1988 wojskowi wierni Ne Winowi dokonali zamachu stanu. Władzę przejęła Rada do spraw Przywrócenia Ładu i Porządku w Państwie, na czele z Saw Maungiem. Aresztowano opozycjonistów i rozpoczęto krwawe represje, zamknięto wszystkie uczelnie. Rozwiązano także BPPS, odrzucono ideologię socjalistyczną, zapowiedziano przywrócenie gospodarki rynkowej i wolne wybory. NLD nie zdelegalizowano, ale zaczęto wspierać tworzenie jak największej liczby partii. Na miejsce BPPS stworzono Partię Jedności Narodowej. W ramach „kursu narodowego” zmieniono 1989 nazwę kraju na Myanmar (nawiązującą do pradawnych Mranma), a stolicy — z Rangunu na Yangon, by utrudnić śledzenie wydarzeń przez światową opinię publiczną. Aung San Suu Kyi uwięziono w areszcie domowym (1991 otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla).
W 1990 przeprowadzono wybory, w których prześladowana NLD zdobyła ponad 80% głosów; w tej sytuacji rada wojskowa nie zezwoliła na zebranie się nowo wybranego parlamentu, wielu deputowanych uwięziono, a inni ratowali się ucieczką za granicę. Działacze opozycji i popierający ich przywódcy mniejszości etnicznych utworzyli Narodowy Koalicyjny Rząd Unii Birmańskiej kontrolujący pewne tereny przygraniczne. Premier tego rządu rezyduje w USA. W 1992 gen. Saw Maunga jako szefa państwa zastąpił gen. Than Shwe. Pod jego władzą Birma pozostaje jedną z najbrutalniejszych w świecie dyktatur wojskowych, a ONZ nałożyło na nią rozmaite sankcje. Mimo pewnych reform rynkowych i wysiłków modernizacji kraju gospodarka rozwija się powoli, a kraj jest nadal pogrążony w głębokim kryzysie politycznym. Zgodnie z zapowiadanym wcześniej planem demokratyzacji przedstawionym przez pełniącego funkcję premiera gen. Khin Nyunta, V 2004 została zwołana Konwencja Narodową, której celem było uchwalenie nowej konstytucji. NLD, na znak protestu przeciwko przetrzymywaniu w areszcie działaczy opozycji, nie wzięła w niej udziału. W X 2004 szef państwa, gen. Than Shwe, wymusił dymisję Khin Nyunta i aresztował go, oskarżając o korupcję. Nadal toczą się walki z dążącymi do niezależności lub autonomii mniejszościami narodowymi (m.in. Karenami). Na przełomie 2005 i 2006 wojskowa junta rządząca Birmą ogłosiła przeniesienie stolicy z Rangunu do miasta Pjinmana w środku kraju. We IX 2007 wybuchła tzw. szafranowa rewolucja (od koloru stroju mnichów buddyjskich), krwawo stłumiona przez reżim wojskowy. V 2008 katastrofalny w skutkach (ponad 130 tys. zabitych) cyklon „Nargis”. XI 2010 wybory parlamentarne (pierwsze od 1990) zbojkotowane przez opozycję; od 2011 prezydentem Thein Sein.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Palaung, dziewczynka z plemienia (Birma) fot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia