Chile. Historia

Chile. Historia.

Najstarsze stanowiska archeologiczne (Tagua Tagua, Quereo) potwierdzają zaludnienie obecnych terenów Chile już ok. 12 tys. lat temu. Pierwotnymi mieszkańcami Chile byli Indianie: Ajmarowie, Atacamo i Diaguici na północy, Changos na wybrzeżu, Araukanie (Mapuche), Huillche, Picunche na południu, Ona, Yaganes, Alcaluf i Chonos w Patagonii. Podbój tego terytorium przez Inków zakończył się w początku XVI w. na rzece Maule, a przez Hiszpanów (D. de Almagro 1535–37, P. de Valdivia 1540–44, G. Hurtado de Mendoza 1557–61) na rzece Biobío. Valdivia włączył ten region do hiszpańskiego wicekrólestwa Peru, założył Santiago (1541), Valparaíso (1544) i Concepción (1550). W XVIII w. rozwijała się gospodarka, oświata i nauka (1747 w Santiago powstał papieski Real Universidad de San Felipe). W 1778 Chile uzyskało autonomię jako kapitania generalna i zgodę na bezpośredni handel z Hiszpanią. Pod koniec okresu kolonialnego liczyło ok. 0,5 mln mieszkańców (nie licząc Indian) — 300 tys. Metysów, 150 tys. Kreoli, 20 tys. Hiszpanów i 15 tys. czarnych niewolników.

Kampania napoleońska w Hiszpanii przyspieszyła w jej koloniach ruchy niepodległościowe. 18 IX 1810 w Santiago powstała niezależna od władz hiszpańskich junta rządząca, a 11 VI 1811 — Kongres Narodowy Chile i 1812 ogłoszono pierwszą konstytucję. Wojna domowa 1813–14 przywróciła na kilka lat panowanie Hiszpanii. Armia Wyzwoleńcza J. de San Martína (z B. O’Higginsem jako jednym z dowódców) 1817 odniosła zwycięstwo nad wojskami hiszpańskimi w bitwie pod Chacabuco i 12 II 1818 została ogłoszona niepodległość Chile, którą przypieczętowała zwycięska bitwa pod Maipú (V 1818). O’Higgins został prezydentem-dyktatorem. Po jego upadku (1823) zaczął się w dziejach Chile, trwający do 1830, okres anarchii politycznej i wojny domowej konserwatystów z liberałami.

Podczas 40-letniej (1831–71) hegemonii zwycięskich konserwatystów 1833 przyjęto nową konstytucję, która umożliwiła unowocześnienie państwa, natomiast stabilny system polityczny, silne rządy i armia oraz nowoczesne ustawodawstwo przyczyniły się do znacznego rozwoju gospodarki, banków, szkolnictwa i komunikacji. Przyjęto nowoczesny Kodeks cywilny (1855). Chile odniosło zwycięstwo w wojnie z Konfederacją Peruwiańsko-Boliwijską (1837–39), ale poniosło straty w obronie niepodległości Peru (wojna 1866–71).

Okres 1871–91, zwany republiką liberalną, cechował wzrost siły i roli Kongresu, zwalczanie Kościoła, poszerzanie terytorium państwa. W latach 70. nasilił się kryzys między Chile, Peru i Boliwią w związku z eksploatacją saletry. Wojna o saletrę, zwana też wojną o Pacyfik 1879–84, zakończyła się zwycięstwem Chile. Na mocy traktatu z Ancón (1883) Chile powiększyło swe terytorium o peruwiańską prowincję Tarapacá oraz okręgi Arica i (do 1929) Tacna, a po rozejmie z Boliwią (1884) i traktacie z 1904 — o wybrzeże boliwijskie z Antofagastą. Stało się najsilniejszym i bogatym państwem regionu oraz monopolistą w handlu saletrą w skali światowej. Wojna o saletrę, a następnie traktat z Argentyną (1881) w sprawie granic oraz ostateczny podbój Araukanii zakończyły proces kształtowania terytorium Chile. Jednakże opanowanie handlu saletrą przez spółki bryt. doprowadziło do nowego konfliktu wewnętrznego, zakończonego 1891 wojną domową, po której dotychczasowy system prezydencki ustąpił systemowi parlamentarnemu. W państwie wzrosło znaczenie średnich i niższych klas społecznych, w tym robotniczej. Powstały: Partia Demokratyczna (1887), Partia Radykalna (1888), Partia Socjalistyczna (1901) oraz Socjalistyczna Partia Robotnicza (1912), która przekształciła się w Komunistyczną Partię Chile (1922). Tradycyjne partie: liberalna i konserwatywna, okazały się nieskuteczne wobec narastających problemów. Podczas I wojny światowej Chile zachowało neutralność, odnosząc znaczne korzyści gospodarcze.

Powojenny kryzys i niezadowolenie klasy średniej i robotników ułatwiły wybór na prezydenta zwolennika reform A. Alessandriego Palmy (1920–25). Realizacja reform (przywrócenie systemu prezydenckiego, rozdział Kościoła od państwa, nowe ustawodawstwo pracy i prawa socjalne) stała się możliwa dopiero dzięki nowej konstytucji z 1925, przyjętej w referendum przy poparciu wojskowych (zamach stanu 1924). W latach kryzysu politycznego 1924–32 powstało i upadło 21 gabinetów. Światowy kryzys gospodarczy lat 30. odbił się dotkliwie na gospodarce Chile. Po upadku prezydenta C. Ibáñeza del Campo władzę objęła koalicja wojsk.-cywilna, która proklamowała Socjalistyczną Republikę Chile (VI–IX 1932). Kolejne wybory wygrał ponownie Alessandri Palma (prezydentura 1932–38), który przywrócił rządy konstytucyjne, zapoczatkowując długi okres stabilności politycznej oraz rozwoju gospodarczego. W 1938–52 władzę sprawowała lewicowa koalicja oparta na porozumieniu radykałów, socjalistów i (do 1947) komunistów.

Wybuch II wojny światowej, podobnie jak wojna koreańska 1950–53, wpłynęły korzystnie na gospodarkę chilijską, gł. dzięki rosnącemu zapotrzebowaniu na miedź. Chile, początkowo neutralne, 1943 zerwało stosunki dyplomatyczne z państwami Osi, a 1945 ostatecznie wypowiedziało wojnę Niemcom, Włochom i Japonii. Po wojnie wzmocniło związki gospodarcze, finansowe i technologiczne z USA. W 1947 z koalicji rządzącej usunięto komunistów, a ich partia została zdelegalizowana. Do połowy lat 60. trwała stagnacja polityczna. W okresie 2. kadencji (1952–58) prezydent Ibáñez del Campo, obiecując rządy silnej ręki, utrzymał politykę interwencji państwa w gospodarce, a prez. J. Alessandri Rodriguez (1958–64) dążył do zmniejszania bezrobocia i zahamowania inflacji.

W klimacie stagnacji i kryzysu do głosu doszły ponownie ugrupowania lewicowe (marksistowskie), ale jednocześnie wzrosło poparcie dla Partii Chrześcijańskiej Demokracji (założona 1957). Jej kandydat, E. Frei Montalva, zwyciężył w wyborach prezydenckich 1964. W programie „rewolucji w wolności” przewidział głębokie reformy w dziedzinie rolnictwa, bankowości oraz przemysłu miedziowego (tzw. chilenizacja miedzi, państwo przejęło 51% akcji spółek północnoamer. oraz 25–30% innych). W 1970 władzę przejęła, utworzona 1969, lewicowa koalicja Jedność Ludowa (z udziałem radykałów, socjalistów i komunistów). Sprawujący w jej imieniu prezydenturę socjalista S. Allende Gossens (1970–73) realizował program radykalnych reform (tzw. chilijska droga do socjalizmu): zlikwidował latyfundia, znacjonalizował górnictwo miedzi (1971), przejął kontrolę nad przemysłem i finansami, upaństwowił banki, rozpoczął tworzenie sektora państwowego. Zreformował i rozbudował system edukacji. W efekcie jego działań początkowo zmniejszyło się bezrobocie, szybko jednak doszło do spadku produkcji rolnej i przemysłowej, gwałtownie wzrosła inflacja, nastąpił ostry kryzys, a wkrótce chaos gospodarczy, społeczny i polityczny. Brak poparcia ze strony Kongresu, opór sektora prywatnego, wreszcie bojkot ze strony kapitału zagranicznego przy antyrządowym nastawieniu armii, stworzyły warunki do prawicowego zamachu wojskowego.

11 IX 1973 władzę objęła junta wojskowa z gen. A. Pinochetem Ugarte na czele, a prezydent Allende popełnił samobójstwo w pałacu prezydenckim La Moneda. Kraje komunistyczne (z wyjątkiem Rumunii i Chin) zerwały stosunki dyplomatyczne z Chile. Junta początkowo uzyskała poparcie oligarchii, klas średnich oraz formacji prawicowych, łącznie z chadecją, przekonanych, że dyktatura wojskowa będzie koniecznym okresem przejściowym w przywracaniu stanu sprzed 1970. Tymczasem wprowadzony stan oblężenia, a potem wyjątkowy, umożliwił szerokie stosowanie represji i terroru nie tylko wobec przedstawicieli lewicy. Zawieszono działalność większości partii, a lewicowe rozwiązano. Według raportu Rettiga z 1990 liczba ofiar śmiertelnych dyktatury wynosi ok. 3 tys. osób, w tym ok. 700 uznano za desaparecidos [‘zaginione’]; ok. 1 mln osób wyemigrowało z kraju. Wprowadzenie wolnego rynku, otwartej konkurencji oraz reprywatyzacji początkowo zwiększyło napływ kapitałów obcych i ożywiło gospodarkę Chile Kryzys gospodarczy połowy lat 80. nasilił nastroje opozycyjne wobec rządów wojskowych. Opozycję poparł Kościół katolicki. Mimo szybkiego wzrostu gospodarczego w 2. poł. lat 80., Pinochet przegrał plebiscyt (1988) o przedłużenie jego mandatu i pokojowo oddał władzę. Konstytucja z 1981 zapewniła mu jednak utrzymanie stanowiska dowódcy sił lądowych (ustąpił 1998) i senatora (dożywotnio).

Wybory prezydenckie 1989 wygrał kandydat opozycyjnego Porozumienia Partii na rzecz Demokracji (Concertación, CPD), chadek, P. Aylwin Azócar (prezydent 1990–94), który doprowadził do pojednania narodowego, demokratyzując państwo i utrzymując gospodarkę wolnorynkową ze stałym wzrostem gospodarczym. W 1994 władzę przejął E. Frei Ruiz-Tagle (prezydent 1994–2000), również kandydat CPD. Wybory prezydenckie 1999/2000 wygrał w 2. turze, po wyrównanej walce, kandydat Concertación, socjalista R. Lagos, który został pierwszym od obalenia 1973 Allende przedstawicielem lewicy na stanowisku prezydenta.

Aresztowanie gen. Pinocheta w Londynie (1998) i starania Hiszpanii o jego ekstradycję spolaryzowały społeczeństwo Chile. W III 2000 Pinochet został uwolniony z aresztu i powrócił do kraju, gdzie były podejmowane starania o postawienie go w stan oskarżenia za zbrodnie junty. W V 2000 chilijski Sąd Apelacyjny uchylił immunitet przysługujący mu jako dożywotniemu senatorowi, co umożliwiało postawienie go przed sądem. W 2001 Sąd Apelacyjny zawiesił postępowanie wobec Pinocheta z uwagi na jego zły stan zdrowia, a Sąd Najwyższy 2002 utrzymał w mocy tę decyzję. Tego samego roku zapadły najwyższe dotąd wyroki za zbrodnie popełnione w czasie dyktatury wojskowej. 2004 ponownie wszczęto postępowanie przeciw byłemu dyktatorowi, z oskarżenia o nadużycia finansowe i udział w międzynarodowej akcji eksterminacji przeciwników politycznej w Ameryce Łacińskiej (plan „Condor”). Wybory prezydenckie 2006 wygrała socjalistka M. Bachelet (CPD); 2010 wybory prezydenckie wygrał kandydat prawicowej Koalicji na rzecz Zmian S. Piñera. Od 2014 prez. ponownie M. Bachelet.