Eliot 
, ur. 26 IX 1888, Saint Louis (stan Missouri), zm. 4 I 1965, Londyn,
anglo-amerykański poeta, dramatopisarz i krytyk literacki.
[ẹliət]
Thomas Stearns , ur. 26 IX 1888, Saint Louis (stan Missouri), zm. 4 I 1965, Londyn,
Eliot Thomas Stearns
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 26 IX 1888 w Saint Louis (stan Missouri). Studiował m.in. filozofię na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge, Sorbonie i na uniwersytecie w Oksfordzie; od 1914 przebywał na stałe w Wielkiej Brytanii (1927 przyjął obywatelstwo brytyjskie); zanim zdobył sławę literacką, pracował jako nauczyciel i urzędnik bankowy; był współpracownikiem i redaktorem czasopism literackich, m.in. 1917–19 „The Egoist” i 1922–39 kwartalnika „Criterion”, a także dyrektorem wydawnictwa Faber and Faber. Zmarł 4 I 1965 w Londynie.
Wywarł ogromny wpływ na angielską i światową poezję XX w. W jego twórczości niezwykle istotną rolę odgrywały elementy religijne, łączące się z refleksją nad uniwersaliami ludzkiego życia; intelektualna poezja Eliota porusza najbardziej złożone problemy filozoficzno-kulturowe i moralne, wyróżnia się dyscypliną języka artystycznego i silnym związkiem z tradycją literacką, głównie poezją francuskich symbolistów, a także imagistów (imagizm), w tym E. Pounda, oraz barokowych poetów metafizycznych, co nadaje jej charakter swoiście klasycystyczny; jest jednak zdecydowanie nowatorska w formie, operuje groteską, ironią, kontrastem, intelektualną aluzją i paradoksem, łączy obrazy i język dnia codziennego z abstrakcyjnym, podniosłym wywodem filozoficznym, wykorzystuje też koncepcję „korelatu obiektywnego” (nie nazywanie wzruszeń, lecz ukazywanie ich przedmiotowych odpowiedników).
Wielkie poematy modernistyczne
Wczesna poezja Eliota z tomu Prufrock and Other Observations (1917) obrazuje z ironią kryzys moralno-duchowy współczesnej cywilizacji: poczucie pustki, znużenia, brak wartości, niezdolność do uczuć i autentycznego porozumienia z innymi ludźmi; przedstawia cywilizację miejską w procesie rozkładu; znalazł w niej wyraz pesymizm i rozczarowanie pokolenia, które przeżyło I wojnę światową. W swoim najwybitniejszym utworze poetyckim, a jednocześnie kluczowym dziele angielskiego modernizmu — poemacie Jałowa ziemia (1922, przekład polski Cz. Miłosza w „Twórczości” 1946 nr 10, wydanie osobne pt. Ziemia jałowa 1989) — kontynuował wcześniejszą problematykę; przeciwstawiał w nim skarbnicę tradycji kulturowych wizji głębokiego kryzysu — poczucia duchowej jałowości, degeneracji i śmierci; ukazywał też znaczenie wiary w życiu człowieka (nawrócenia, ofiary, oczyszczenia i pragnienia zbawienia); poemat składa się z wielu wątków, luźno powiązanych legendą o poszukiwaniu św. Graala, obfituje w cytaty i aluzje, które poeta wyjaśniał w licznych odniesieniach i przypisach, stosując również ciągłe zmiany i zestawienia kontrastujących stylów. Poezja Eliota ewoluowała od skrajnej rozpaczy i pesymizmu, której wyrazem był kolejny wielki utwór poety — Próżni ludzie (1925, przekład polski w „Twórczości” 1946 nr 10, następne wydanie pt. Wydrążeni ludzie 1958), do optymizmu prowadzącego ku chrześcijańskiej afirmacji ludzkiej egzystencji; symptomem tej zmiany problematyki i nastroju jest poemat Popielec (1930, przekład polski w „Tygodniku Powszechnym” 1957 nr 10, wydanie osobne pt. Środa popielcowa 1958), w którym podmiot liryczny znajduje ukojenie w cichym i pokornym poddaniu się woli Boga, i który zbiegł się z konwersją Eliota na anglikanizm; w utworze tym pisarz wykorzystywał elementy chrześcijańskiej liturgiki i symboliki oraz aluzje do literatury chrześcijańskiej, gloryfikował wartości religijne jako antidotum na kryzys moralno-duchowy, ukazany w jego wcześniejszej twórczości. Ostatnim wielkim dziełem poetyckim Eliota jest cykl poematów religijnych Cztery kwartety (1943, przekład polski w: Poezje wybrane 1960), składający się z: Burnt Norton, East Coker, The Dry Salvages i Little Gidding, będących medytacją o naturze doczesnego doświadczenia oraz możliwościach mistycznej transcendencji, która nada sens ludzkiemu istnieniu, a jednocześnie jest kontynuacją poszukiwań duchowej równowagi, spokoju i pewności przez współczesnego człowieka.
Dramat poetycki Mord w katedrze
Eliot jest także odnowicielem, jednym z głównych twórców i teoretyków (esej Poezja i dramat 1951, przekład polski w „Dialogu” 1957 nr 12) nowoczesnego dramatu poetyckiego; do misteryjnych form średniowiecznego dramatu nawiązał w swoim najwybitniejszym dziele Zabójstwo w katedrze (1935, wydanie polskie Londyn 1954; fragmenty pt. Morderstwo w katedrze w „Tygodniku Powszechnym” 1957 nr 50, wydanie osobne pt. Mord w katedrze 1976), będącym utworem o charakterze religijno-symbolicznym, w którym pisane wolnym wierszem recytacje chórów przeplatają się z partiami pisanymi prozą; problem wyboru moralnego (dramat ukazuje ostatnie dni życia arcybiskupa Thomasa Becketta) i życiowego powołania jest też głównie zagadnieniem kolejnych sztuk: Zjazd rodzinny (1939, przekład polski w „Dialogu” 1959 nr 7), Cocktail Party (1950, przekład polski w „Dialogu” 1958 nr 5, wydanie osobne 1999), The Confidential Clerk (1953), Mąż stanu (1959, przekład polski w „Dialogu” 1979 nr 12), w których koncepcję wierszowanego dramatu poetyckiego przeniósł pisarz na grunt współczesnej sztuki salonowej, kładąc jednocześnie nacisk na rozwój konfliktów psychologiczno-moralnych.
Eseistyka
Najważniejszym wkładem Eliota do krytyki XX w. są jego poglądy na tradycję, kształtujące podstawy współczesnego neoklasycyzmu, czerpiącego z dziedzictwa kulturowego antyku, klasycyzmu oraz baroku (m.in. tomy Sacred Wood 1920, The Use of the Poetry and the Use of Criticism 1933, What Is a Classic 1944); w zbiorach esejów dotyczących problemów społecznych i cywilizacyjnych, np. The Idea of a Christian Society (1939) i Notes Towards the Definition of Culture (1948), Eliot starał się przeciwdziałać procesom dezintegrującym chrześcijański charakter cywilizacji europejskiej; swą postawę intelektualną sformułował w tomie esejów For Lancelot Andrews. Essays on Style and Order (1928), deklarując się jako „rojalista w polityce, klasycysta w literaturze, anglokatolik w religii”.
W 1948 Eliot otrzymał Nagrodę Nobla.
