perm

perm,

szósty okres (jednostka geochronologiczna) ery paleozoicznej, trwający od ok. 295 do 250 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący powstałe w tym czasie skały.

System permski został po raz pierwszy wyróżniony 1841 przez R.I. Murchinsona na zachodnim przedpolu Uralu; nazwa pochodzi od miasta Perm. System permu dzieli się na 2 oddziały: perm dolny i perm górny; w kategorii jednostek geochronologicznych odpowiadają im 2 epoki: perm wczesny i perm późny. Specyficzne wykształcenie facjalne permu powoduje, że istnieje wiele jego lokalnych podziałów na mniejsze jednostki stratygraficzne. W Europie, ze względu na ubóstwo skamieniałości w profilach i dominację facji lądowych, perm dzieli się na jednostki litostratygraficzne: czerwony spągowiec i cechsztyn; cechsztyn, zgodnie z nowymi danymi biostratygraficznymi, odpowiada ostatnim ok. 5 mln lat trwania permu.

Procesy geologiczne.

Ruch zbieżny kontynentu południowego, zwanego Gondwaną, z kontynentem północnym, czyli Euroameryką (połączona Baltica i Laurencja), rozpoczęty w karbonie, w permie doprowadził do całkowitego połączenia tych mas kontynentalnych w ogromny kontynent Pangeę, rozciągającą się południkowo między biegunami Ziemi, otoczoną przez ogromny ocean — Panthalassę. Odnogą tego oceanu była Paleototetyda (Tetyda), wnikająca od wschodu w Pangeę w strefie równikowej. W permie ostatecznemu uformowaniu się Pangei towarzyszyły deformacje tektoniczne w Appalachach (orogeneza allegeńska), miejscami w Europie (faza saalska orogenezy hercyńskiej) oraz nastąpiło połączenie Euroameryki z Syberią i Kazachstanem, co doprowadziło do fałdowania i wypiętrzenia m.in. Uralu. O znacznej aktywności orogenicznej na obszarze obecnej Europy świadczą dolnopermskie skały wulkaniczne. Procesy górotwórcze, związane z orogenezą hercyńską, przyczyniły się już u schyłku karbonu do wycofywania się mórz z wnętrza kontynentów; we wczesnym permie wynurzone obszary lądów podlegały erozji, dostarczając materiału okruchowego do zbiorników śródlądowych i morskich. Aktywność tektoniczna ustała u schyłku permu wraz z wlaniem się na obszar Europy płytkiego morza cechsztyńskiego.

W permie zaznaczyły się wyraźne kontrasty klimatyczne. Wczesnopermskie ochłodzenie wiązało się ze zlodowaceniem trwającym już od schyłku karbonu na półkuli południowej; zlodowacenie to objęło wielkie obszary Gondwany, aż po 50°S, powodując pogłębianie się surowości klimatu oraz ochładzanie się atmosfery i oceanu. Stopniowo kończył się późnopaleozoiczny okres zlodowaceń i w późnym permie dominował klimat gorący i suchy; środowiska bagniste karbonu w permie były zastępowane przez środowiska pustynne, wskazując na osuszenie klimatu.

Flora i fauna.

Flora z wczesnego permu w znacznym stopniu przypominała jeszcze florę z późnego karbonu. Stopniowo jednak znikała większość skrzypów drzewiastych i niektóre rodziny paproci; z roślin iglastych przed schyłkiem permu wymarły kordaity. Pojawiły się sagowce, wywodzące się prawdopodobnie od paproci nasiennych. Specyficzną grupę flory permskiej tworzyły drzewiaste rośliny nagozalążkowe (glosopterydy), przeważające w permie na kontynencie Gondwany i uważane za rośliny klimatu chłodniejszego.

Z początkiem permu na lądach licznie występowały płazy, zwłaszcza labiryntodonty, z których wielu przedstawicieli wymarło u schyłku permu. Nisze ekologiczne wcześniej zajęte przez płazy lądowe stały się siedliskami gadów lądowych (głównie środowiska stepowe i półpustynne). Większość gadów była roślinożerna; wśród drapieżników występowały pelikozaury (gady ssakokształtne), w późnym permie ustąpiły miejsca m.in. terapsydom; z nich wywodzą się bezpośredni przodkowie ssaków. W morzach żyły liczne i bardzo zróżnicowane zwierzęta. Wiele grup bezkręgowców było reprezentowanych przez te same rodziny co w karbonie. Wśród otwornic występowały fuzuliny, mające znacznie większe rozmiary niż w karbonie (średnica do 14 cm). Koralowce czteropromienne (wraz z denkowcami) oraz mszywioły i glony liściaste tworzyły budowle węglanowe. Płytkie zasolone morza były zasiedlone przez przedstawicieli ramienionogów, małży i ślimaków. Strefy nerytyczne basenów były zdominowane przez goniatyty (paleozoiczne amonity), pod koniec wczesnego permu pojawiły się powstałe z goniatytów ceratyty. Permskie szkarłupnie były znacznie mniej zróżnicowane niż w karbonie; najliczniejsze w tej grupie były liliowce.

Na przełomie permu i triasu miał miejsce jeden z największych kryzysów rozwoju świata organicznego w historii Ziemi (wielkie wymieranie; wymieranie szczepów). Kryzys ten przebiegał dwuetapowo, pierwszy etap zaznaczył się w najwyższym permie, etap drugi przebiegał w końcu permu. Wymarły organizmy rafotwórcze i fuzuliny, trylobity, niektórzy przedstawiciele szkarłupni, koralowce czteropromienne, denkowce i goniatyty; znaczne zubożenie nastąpiło wśród przedstawicieli mszywiołów, liliowców, ramienionogów i ceratytów. Kryzys rozwoju świata organicznego spowodował wyginięcie ok. 80% gatunków bytujących w morzach późnego permu, a jego ostatni etap wyznacza granicę między dwiema erami: paleozoikiem i mezozoikiem. Wymieranie permskie jest wiązane z różnymi przyczynami; najnowsze hipotezy wskazują na jego katastroficzny charakter, np. uderzenie w Ziemię ciała kosmicznego lub bardzo silny wulkanizm (rozległe wylewy law bazaltowych na Syberii) związany z powstawaniem ryftów kontynentalnych.

Skały.

Ogromne dostawy materiału okruchowego z niszczonych łańcuchów hercyńskich oraz dominacja środowisk pustynnych i półpustynnych na znacznych obszarach Pangei, spowodowały z początkiem permu pojawienie się okruchowych kontynentalnych utworów o barwach czerwonych; sporadycznie pojawiały się wśród nich wkładki węgla, wskazujące na jeszcze stosunkowo wilgotny klimat, oraz wapieni, dolomitów i ewaporatów wówczas, gdy klimat już był wyraźnie bardziej suchy. W środkowej i zachodniej Europie utwory te, wyłącznie lądowe, noszą nazwę czerwonego spągowca; towarzyszą im skały wylewne i piroklastyczne. Leżące powyżej utwory płytkiego morza cechsztyńskiego tworzą serie, złożone z węglanów, siarczanów i chlorków (anhydryty oraz sól kamienna i sole potasowe), pojawiających się w kolejności wytrącania się osadów chemicznych z wody morskiej; skały węglanowe to płytkowodne wapienie i dolomity, sporadycznie występują mszywiołowo-glonowe budowle węglanowe; charakterystycznymi skałami permu są szeroko rozprzestrzenione łupki miedzionośne. W Polsce skały permu są znane z odsłonięć w Górach Świętokrzyskich, w rejonie krakowskim, w Sudetach oraz z wierceń na Przedgórzu Sudeckim i na Niżu Polskim; należą do nich: zlepieniec zygmuntowski w Górach Świętokrzyskich, zlepieniec myślachowicki, martwica karniowicka oraz tufy filipowickie w rejonie krakowskim; na tym obszarze występują też skały magmowe wskazujące na końcową fazę orogenezy hercyńskiej, np. diabazy z Niedźwiedziej Góry oraz melafiry z Alwernii, Regulic i Rudna; na Niżu Polskim charakterystyczne są płytkomorskie utwory cechsztynu, do których należą złoża (diapiry) soli kamiennej w środkowej i północno-zachodniej części kraju (Inowrocław, Wapno, Kłodawa), na Przedgórzu Sudeckim — łupki miedzionośne, eksploatowane na wielką skalę w okolicach Lubina.